I.- PERIUDHA PARA ĒLIRIMIT
Fterra bėn pjesė nė Shqipėrinė e lartė bregdetare dha ka njė klimė mesdhetare
me dimėr tė butė dhe verė tė nxehtė.
Ajo ėshtė e vendosur nė shpatin perėndimor tė malit, nė njė terren shumė tė
thyer qė pritet vende vende nga pėrroēka e pėrrenj qė vijnė duke u thelluar.
Fshati duket sikur ėshtė vendosur nė njė gropė qė rrethohet nga male tė larta, tė cilat janė pėrgjithėsisht shkėmbore dhe
tė zhveshura. Kodrat janė tė veshura me mare, shqope, sqina etj., drunj qė kanė gjelbėrim tė pėrhershėm. Tokat e fshatit mbulohen
tė gjitha me tarraca tė bėra gjatė shekujve nga stėrgjyshėrit tanė. Mbi kėto tarraca janė formuar kopshtet me tė gjitha llojet
e pemėve frutore.
Fterra kufizohet nga jugu me fshatin Borsh, nga veriu me fshatin Kuē nga perėndimi
me fshatin Ēorraj dhe nga lindja me fshatrat Golem e Zhulat.
Dokumente e materiale historike mbi krijimin e fshatit nuk ka. Megjithatė nėpėrmjet
burimeve tė tėrthorta mund tė nxirren disa tė dhėna.
Shqipėria e lartė bregdetare para epokės sonė ka qenė banuar nga epirotėt,
fise tė shumtė ilire. Bregdeti i Himarės, ku pėrfshihet edhe fshati ynė, kanė qenė banuar nga fisi i Kaonėve. Gjurmėt mė tė
lashta arkeologjike pėr banimin e luginės sė lumit tė Borshit dhe zonės pėr rreth i kemi nė Kalanė e Sopotit. Kjo kala ka
qenė ngritur nė shekullin e IV-II para erės sė re. Ngritja e kėsaj kalaje me mure madhėshtore dėshmon pėr njė zhvillim relativisht
tė lartė, pėr kohėn e banorėve tė fshatit tonė. Nė mos herėt tė paktėn nė kėtė kohė shekulli IV-II p.e.r duhet tė ketė qenė
banuar zona e fshatit tonė nga fise ilire. Dhe qė nga kjo kohė fshati ėshtė banuar pa ndėrprerje.
Nė shekullin e VI-VII fshati pushtohet nga sllavė dhe pėr kėtė flet toponimi
“Bėrda” qė vjen nga fjala sllave bėrda - kodėr. Ky toponim na jep tė drejtėn tė mendojmė se fshati nė periudhėn
e mesjetės sė hershme ka qenė i vendosur nė Bėrda.
Pėr herė tė parė, me sa dihet, emri
i fshatit Fterrė pėrmendet nė dokumentet e vitit 1431 sė bashku me emrat e fshatrave tė tjera tė krahinės sė Kurveleshit.
Me interes ėshtė tė pėrmendim se nė verilindje tė fshatit tė sotshėm nė Arqi ndodhet njė vend i quajtur Qytezė dhe
thuhet se atje ka qenė njė qendėr e rėndėsishme banimi. Sot fshati ėshtė i mbledhur, por nuk ka qenė gjithnjė kėshtu. Gėrmadha
tė shtėpive tė vjetra ka sot nė Korita, nė Qafėn e Qishės, nė Ēerrica nė Bėrdė e gjetkė.
Karakteri i shpėrndarjes sė fshatit ka qenė i lidhur me arsyet ekonomike me
zotėrimin e tokės, kullotės,pyjeve etj. Fshatari ka ngritur shtėpi gjithmonė pranė pronės sė tij. Prandaj ėshtė e shpjegueshme
qė sot gjejmė gjurmė tė banesave nė Ēerrica,nė Lugun e Thellė, nė Langadhė, nė Galisht, nė Gurrė e gjetkė.
Pėrveē bazės ekonomike njė arsye tjetėr qė ka shkaktuar zhvendosjen e fshatit
nga njė vend nė tjetrin, ka qenė lidhur me pushtimet, shkatėrrimet, djegiet e fshatit nga pushtuesit e ndryshėm.
Para pushtimit turk ka qenė banuar vendi qė sot quhet Qafa e Qishės. Toponimi
(emri i vendit) tregon se aty ka pasur kishė dhe rreth saj banesa. Me pushtimin turk, me kthimin e popullit nga feja katolike
nė atė myslimane ėshtė shkatėrruar kisha dhe shtėpitė. Kėshtu kjo pjesė e fshatit ėshtė shpėrngulur pėr nė njė vend tjetėr.
Nė shekullin e XVII qendra e fshatit u pėrmbyt nga shirat e mėdha dhe tė shumta,
tė cilat sollėn nga mali shumė zall nė
njė trashėsi 20-25 m. Kėshtu u mbyt, u mbulua me zall ajo pjesė e fshatit qė shtrihej nė zonėn ku ndodhet sot varreja.
Feja myslimane ėshtė vendosur shumė vonė nė fshat nga pushtuesit turq. Tė dhėna
tė sakta pėr kthimin nga feja krishtere tė banorėve nė fe myslimane, nuk kemi, por fakti qė akoma sot ruhet emra tė krishterė
nė formėn e mbiemrit si Gjon, Llesh etj. tregon se kjo nuk duhet tė ketė ndodhur shumė herėt, por shumė kohė pas pushtimit
turk. Kthimi nė fe myslimane ėshtė bėrė me forcė dhe si pasojė e masave shumė shtrėnguese.
Ruajtja e zakoneve e riteve pagane deri nė ditėt tona, si gjėma qė bėhet me
vaje e ulėrima mbi trupin e tė vdekurit, betimet e ndryshme “pėr kėtė tokė”, “pėr atė diell”, “pėr
atė zjarr” etj, dėshmojnė pėr ruajtjen e fortė tė besimeve pagane, tė cilat nuk mund t’i zhdukte feja krishtere
dhe mė vonė ajo myslimane. Feja nuk ka pasur rrėnjė tė thella dhe kjo ka rrjedhur si nga ndėrrimi i feve, ashtu edhe nga niveli
i ulėt arsimor i klerikėve. Por pavarėsisht nga kėto, ajo gjatė tėrė kohėve ka
luajtur njė rol reaksionar, duke penguar me predikimet e saj zhvillimin shoqėror.
Pėrsa i takon bazės ekonomike tė fshatit nė shekullin e XIX e mė herėt, nuk
ka tė dhėna. Kėtu mund tė mjaftohemi vetėm me disa konstatime tė pėrgjithshme. Kushtet gjeografike kanė ndikuar nė marrėdhėniet
ekonomike. Bujqėsia, blegtoria dhe frutikultura kanė qenė tė gėrshetuara njėra me tjetrėn dhe simbas rastit nė njėrėn ose
tjetrėn ekonomi ka mbizotėruar bujqėsia ose blegtoria, por ēdo familje ėshtė marrė nga pak me tė gjitha. Njė farė roli ka
luajtur dhe rritja e bletės. Duke gjykuar nė tėrėsi, tė ardhurat pėr ēdo familje kanė qėnė tė pamjaftueshme pėr tė siguruar
jetesėn e tyre. Kėshtu qė njė pjesė e mirė e fshatarėve tanė janė detyruar tė emigrojnė jashtė vendit. Emigracioni pėr shkaqe
ekonomike, nga tė dhėnat qe kemi, ka filluar qė nga viti 1850. S’ka dyshim se ai ka filluar shumė kohė para kėtij viti.
Emigrantėt ndaheshin nė tre kategori :
a) Sejmenia, qė pajtoheshin si “trima” qehaja, portier, bari, shėrbėtor, duke u shfrytėzuar nga tė pasurit. Vendet e punės kanė
qėne larg Atdheut si nė Selanik, Stamboll, Izmir, Konjė etj.
b) Njė pjesė e vogėl e tyre kėrkonte tė siguronte jetesėn nėpėrmjet punės administrative,
por nė fakt edhe kjo pjesė shfrytėzohej nga feudalėt e vendit dhe nga aparati shtypės i pushtuesve tė huaj. Disa nga kėta
tė dėrguar nė vende tė largėta nga pushtuesit turq u vranė si nė Sudan
e gjetkė..
c) Disa tė rinj qė mendonin tė siguronin njė farė tė ardhmje i nėnėshtroheshin
sakrificave shumė tė rėnda.
Emigracioni kishte pasoja tė rėnda pėr ekonominė dhe pėr familjen, pse tė emigruarit
iknin larg dhe njė pjesė e madhe nuk ktheheshin mė, ose ktheheshin pas njė kohe shumė tė gjatė.
Ėshtė pėr tė pėrmendur se nė fillim tė shekullit tė XIX, tirani feudal Haxhi
Bedo nga Borshi, i cili ishte vendosur nė kalanė e Borshit nga sundimtari i Janinės Ali Pashė Tepelena, aspironte njė skllavėrim
tė plotė tė fshatit Fterrė dhe tė gjithė krahinės. Nė Fterrė Haxhi Bedoja gjeti rezistencė tė fortė e cila u shpreh midis
tė tjerave edhe me vrasjen e vjerrit tė tij Hasan Mato Verdhi. Kjo ngjarje u festua nga banorėt e Fterrės nė atė kohė me kėngė,
valle dhe tė shtime me pushkė. Por rezistenca kundėr kėtij feudali nuk pushohej asnjėherė derisa shtypja feudale e tij mori
fund.
Njė nga ngjarjet e shėnuara tė kėtij fshati nė historinė luftarake ka qėnė pjesėmarrja aktive nė kryengritjen kundėr turqve nė vitin 1847, kur ata u pėrpoqėn pėr tė vėnė nė zbatim
“Tanzimatin” qė ngarkonte popullin me taksa tė rėnda dhe rekrutim
tė detyrueshėm ushtarak pėr llogari tė Turqisė. Fteriotėt, krah pėr krah me banorėt e fshatrave tė tjera tė krahinės sė Kurveleshit,
muarrėn pjesė aktive nė kryengritjen e armatosur qė udhėhiqej nga Zenel Gjoleka e Tafil Buzi dhe nuk iu nėnėshtruan detyrimit
tė tanzimatit. Komandanti i ēetės sė Fterrės ka qėnė Lazo Kofina, i cili ishte dhe bashkėpunėtor i ngushtė “kėshillėtar
politik “ i Gjolekės. Dihet se Turqit e mbytėn kryengritjen. Komandanti i kryengritjes sė Kurveleshit Zenel Gjoleka
i la luftėtarėt nė mėshirėn e fatit dhe mė vonė u bashkua me turqit. Fteriotėt nuk iu shmangėn sakrificave dhe bile dhanė
edhe jetėn e tyre. Rapsodi kėndoi:
... “Islam Fterra armė larė
U vrave nė uxhum tė parė...”
Lazo Kofina e shau Gjolekėn
duke i thėnė se ishte turp pėr tė t’a linte popullin nė baltė dhe ēeta e Fterrės nuk iu nėnėshtrua turqve. Pasi turqit
shtypėn kryengritjen, fshatin e pushtuan fuqitė e mėdha ushtarake turke, tė cilat e plaēkitėn dhe e shkatėrruan. Popullsia
e kishte lėnė fshatin dhe kishte shkuar nėpėr shpella e shkėmbinj pėr tu fshehur. Krerėt e ēetės sė Fterrės Lazo Kofina dhe
Hasan Luēi u kapėn nga turqit dhe u dėrguan si robėr nė njė vend afėr stambollit ku bėnė tre vjet tė internuar dhe pastaj
u kthyen nė fshat nė gjendje tė tmerruar. Rapsodi kėndoi :
... O more Lazo Kofina
Shumė andra tė ka linja
Pse s’ke prurė dhe ti sqima ? (grada)
Kjo tregon se Zenel Gjoleka e tė tjerė qė u vunė nė shėrbim tė turqve u kthyen
me salltanete, ndėrsa kėta tė dy fteriotė qė nuk iu nėnėshtruan turqve e tė viheshin nė shėrbim tė tyre. erdhėn tė rraskapitur
e tė rreckosur nga internimi. Kjo shėnon njė pėrpjekje tė dukshme politike tė fteriotėve kundėr Tanzimatit.
Pasi u shtyp kryengritja kundėr turqve, nė Kurvelesh erdhi njė regjiment kėmsorie
turke, me komandant regjimenti (allajbej) Riza beun pėr tė vėnė nė zbatim tanzimatin. Atė vit fatkeq rinia e kėsaj krahine
u detyrua me dhunė qė tė shkonte nė Sudan
e gjetkė pėr tė kryer sherbimin e detyrueshėm ushtarak prej 6 vjetėsh. Kjo ngjarje pasqyrohet nė kėto vargje :
...” O port e madhe nė shesh,
Ē’u shkrove pėr Krvelesh,
I lidhe djemtė si desh...”
Por nė Sudan, Konjė e gjetkė shkonin vetėm djemtė e tė varfėrve, ndėrsa tė pasurit e gjenin
“ilaēin” dhe nuk shkonin ushtar. Ja si e kėndontė rapsodi popullor:
... “Juzbash uratėn paē,
Nja dy djem tė mos i ngaē,
Kanė mjalt sa tė pėllcaē...”
Dhe nė njė kėngė tjetėr thuhet
:
... “ Djemt e agallarėve,
Janė nga dy e nga tre,
E ēitin shtegun me ne...”
Me vendosjen e tanzimatit nė fshatin tonė si nė tė gjithė fshatrat e Kurveleshit
filluan te veprojnė ligjet e reja turke. Nė fakt marrėdhėniet shoqėrore nė kėtė fshat rregulloheshin sipas zakoneve tė trashėguara
brez pas brezi e qė periudhėn e fundit ishin tė shprehura nė tė ashtuquajturat rregullim nga tribuni i zakoneve tė labėrisė
tė Idriz Sulit. E drejta otomane zbatohej vetėm kur prekeshin interesat e shtetit turk, ndėrsa
pėr rastet e tjera j zgjidhej sipas zakonit tė vendit. Si shkallė e dytė e gjyqit tė zakonit shėrbente “vilajeti”,
qė thirrej pėr ēėshtje shumė tė koklavitura dhe qė pėrbėhej nga pleq zakoni si pėrfaqėsues tė fshatrave tė krahinės.Nė ciklin
e luftrave vend tė rėndėsishėm zėnė ato tė fillimit tė shekullit XX-tė e sidomos
ato tė pavarėsisė kombėtare. Pas Luftės Ballkanike, nė maj tė vitit 1913, grekėt
bėnė provokacionin e parė kundėr fshatit Fterrė duke vrarė dy persona.
Mbi ngjarjet e zhvilluara nė kėtė kohė hedh dritė tė plotė letra e popullit
tė Fterrės drejtuar Ministrisė tė Brendshme tė Qeverisė sė Pėrkohshme tė Vlorės, qė mban datėn 24 maj 1913
Kėtu poshtė po riprodhojmė pjesė tė nxjerra nga letra :
Letra e popullit tė Fterrės drejtuar Ministrisė tė Brendshme tė Qeverisė sė
Pėrkohshme tė Vlorės :
datė 11 maj 1329
24 maj 1913
“Qėkurse qyteti i Janinės ra, asgjėkundi nuk po bėhet ndonjė luftė ose
pėrleshje. Por nė disa vende tė qyteteve dhe te fshatrave qė ka shkelur ushtria greke e armatosur, po mblidhen nėnshkrime
me bajoneta se gjoja populli ėshtė i kėnaqur prej tyre dhe se gjoja dėshiron tė mbajė gjithmonė nėnshtetėsinė greke. Ndėr
kėto kohė armėt tona na i kanė marrė krejt dhe mbasi neve nuk ia vumė veshin kėsaj dredhie djallėzore dhe kėtij kėrcėnimi,
ata ja nisėn persekutimit. Kėshtu ditėn e premte mė 3 maj nė mėngjez, kur populli po dilte nga xhamia ku kishte vajtur pėr
tė bėrė lutjet fetare, komitėt kishin zėnė pusinė natėn nė tėrė rrugėt e hapėn zjarr kundėr popullit. Kėshtu u vranė dhe ranė
dėshmorė 5 veta, kėta midis tė tjerve kishin refuzuar qė tė jepnin nėnshkrimet e tyre, po pėr kėrė arsye u plagosėn 7 veta.
Pas kėsaj ngjarje ata qė mbetėn dhe shpėtuan sė bashku me familjet ikėn e muarrėn malin nėpėr shpella, mbasi nuk ka ndonje
qeveri qė tė qajė hallin. Kjo ngjarje pikėllon tėrė zemrat e botės. Kryetari i komitėve me sa dimė, disa vjet mė parė nė Greqi
ishte dėnuar me vdekje. Pasi mori premtimet e sigurta se do tė falej ai pranoi kėtė shėrbim gjakatar, tė vijė nė fshatin tonė,
tė mbledhė nėnshkrime dhe tė bėjė krime kundėr atyre njerėzve qė refuzojnė tė japin nėnshkrime. Kėto ngjarje duhet tė njoftoheshin
atė ēast kur ndodhėn, por nuk mundėm me qė jemi tė rrethuar nga ushtria qė na ka pushtuar vendin, e cila i vėzhgon dhe i kontrollon
edhe gratė. Prandaj lusim Mbretėritė e mėdha tė Evropės tė bėjnė derman e tė marrin masa”. (A.Q.H. i RPSH f.71 dosja
2 dokumenti 11229 kopje pėrkthim nga turqishtja).
Tė gjithė burrat e fshatit u ngritėn nė kėmbė dhe luftuan me guxim derisa i
pėrzunė grekėt nga territori i fshatit, duke patur dhe ndihmėn e ēetės sė Vlorės e udhėhequr nga Sali Murati nga Vranishti.
Nė kėtė luftė mbeten tė vrarė 5 bashkėfshatarė, gjithashtu u plagosėn 5 tė tjerė.
Nė mars tė vitit 1914 nė Fterrė kishin ardhur mbi 200 ushtarė greko-epirotė.
Nė kėtė kohė tė gjithė burrat e fshatit tė aftė pėr luftė kishin dalė nė mal. Grekėt mbasi e panė gjendjen e nderė u larguan
menjėherė duke marrė me vete si peng disa pleq qė kishin mbetur nė fshat. Sė bashku me burrat luftuan heroikisht edhe gratė
e fshatit, midis atyre pėrmendet Emine Zhupa.Pėr qėndresėn e guximshme tė saj tė shkruar ka shkruar edhe shtypi i asaj kohe
i qeverisė sė Vlorės.
Mė 12 mars 1914 ēeta e Fterrės e konsideroi fshatin tė ēliruar definitivisht
dhe ngriti flamurin kombėtar. Njė muaj mė vonė forca tė shumta greko-epirote bėnė nje ofensivė tjetėr kundėr fshatit Fterrė,
por nga rezistenca e fortė qė gjetėn u detyruan qė tė zmbrapsen. Nė kėtė luftė u vra njė bashkėfshatar tjetėr. Por lufta nuk
mbaroi, ajo vazhdonte dhe herė pashere bėhej mė e ashpėr. Pėr kėto arsye mė 11 qershor 1914 familjet e fshatit u larguan pėr
nė grykėn e Kuēit (gratė dhe fėmijėt), ndėrsa ēeta dhe burrat e fshatit qėndruan nė pozicione. Mė 14 qershor 1914 filloi njė
ofensivė tjetėr e madhe nga ana e grekėve. Armikut iu shkaktuan humbje tė rėnda. Nė fushėn e luftės mbeti i vrarė edhe komandanti
i trupave greke kapiten Karasevdaja. Kundėr ushtrive pushtuese greke dhe veglave tė tyre brenda vendit, fteriotėt nuk e pushuan
asnjėherė luftėn e armatosur. Midis tyre qė u dalluan sidomos kundėr reaksionarėve vorio-epirotė dhe qė ėshtė plagosur nė
pėrpjekje me tā, ka qėnė Nuredin Kofina, i cili megjithėse mori pesė plagė, u thoshte bashkėfshatarėve qė nė rast se e linin
fuqitė dhe nuk do tė mundte tė vazhdonte me tā, ata t’i prisnin kokėn e t’ja merrnin me vete nė mėnyrė qe vorio-epirotėt
tė mos tė identifikonin se cili ishte vrarė.
Nė kėtė kohė njė delagacion nga Fterra shkon nė Delvinė pėr tė shprehur protestat
e banorėve pėr veprat terroriste qė kryenin bandat greke. Por komanda greke jo vetėm qė nuk mori masa pėr tė ndaluar terrorin,
por ata i internoi nė Korfuz. Fteriotėt nuk i lėshuan pozicionet, por mė 26 qershor 1914 forca tė shumta greko-epirote ēanė
frontin nga Qafa e Dėrrasės nė Kuē dhe bėnė rrethimin e Fterrės. Nė kėto kushte ēeta e Fterrės nė njė sulm tė fortė, ēau rrethimin
dhe u tėrhoq. Fshati mbeti nė duart e ushtarėve grekė dhe epirotė, tė cilėt e dogjėn krejtėsisht duke mos lėnė asnjė shtėpi
mė kėmbė. Familjet u shpėrngulėn nė panik edhe nga gryka e Kuēit dhe shkuan fshatrave tė Vlorės, pa drejtim, pa bukė, pa banesė,
ku me dhjetra familje vdiqėn nga sėmundje e epidemi tė ndryshme qė u shfaqėn. Kėshtu fshati mbeti nėn sundimin grek tė ashtuquajtur
“epirotė”, tė cilėt gjatė kėsaj periudhe prenė krejtėsisht dhe drurėt frutorė tė fshatit, midis tyre edhe mbi
1000 rrėnjė ullinj.
Nė gusht tė vitit 1916 kur ushtritė greke u detyruan tė tėrhiqeshin, fteriotėt
u detyruan tė kthehen pėrsėri nė fshatin e tyre tė zhuritur. Ajo ishte njė skenė e mjerueshme qė num mund tė pėrshkruhet,
sepse jo vetėm qė nuk gjetėn asnjė strehė, por u mungonte buka dhe nė pėrgjithėsi hanin lakra, krunde druri dhe koēkulla,
se edhe gjėnė e gjallė qė kishin patur i shitėn nė kohėn e mėrgimit nė fshatrat e Vlorės.
Populli i Fterrės, ashtu sikurse populli i tėrė krahinave, me urrejtje tė thellė
e priti edhe okupatorin italian (1916-1920). Tė dhėnat dėshmojnė se nga Fterra mjaft persona kanė marrė pjesė drejpėrdrejtė
nė pėrpjekje me pushtuesit italianė.
Pjesėmarrja nė Luftėn e Vlorės mė 1920 ishte njė ngjarje e rėndėsishme dhe
pėr historinė luftarake tė Fterrės. Ēeta vullnetare e Fterrės nė qershor tė vitit 1920 nėn komandėn e Xhafer Shehut, u nis
pėr nė Drashovicė pėr tė luftuar kundėr italianėve. Kjo ēetė pėrbėhej nga kėta persona : Xhafer Shehu komandant, Xhafer Mato,
Jashar Mato, Adem Lona, Asllan Brinja, Huso Zhupa, Eshref Mita, Nimet Mita, Neim Zani, Mustafa Mehmeti, Xhevdet Braho, Ismalil
Bezhani, Tahsin Elezi, Shaqo Mita, Ago Dusha, Mato Dusha dhe Kamber Brinja. Pėrveē kėtyre ishin nė ndihmė pėr mobilizim dhe
furnizim tė vullnetarėve edhe kėta bashkėfshatarė qė ishin nė shėrbim tė xhandarmėrisė: Jahja Mato, Shefqet Shkurti, Ismail
Haxhi, Dervish Shkurti, Zylfo Malo, Kadri Gjoni, Xhafer Brinja, Mustehak Ēallo, Xhemil Mehmeti, Abdul Mita. Me kėtė luftė
fteriotėt treguan shėmbėllin e trimėrisė dhe qėndruan atje pėr tre muaj rrjesht deri nė ēlirimin e plotė tė qytetit tė Vlorės.
Me ardhjen nė fuqi tė Ahmet Zogut nė janar 1925, nė Fterrė erdhėn shume bashibozukė
nėn koamndėn e Hysni Demės qė ishte komandant i forcave tė Jugut, tė cilėt i bastisnė fshatarėt, i rrihnin dhe i torturonin dhe i interrnoi duke bėrė njėkohėsisht edhe
ēarmatimin e plotė. Nė kėtė kohė u internuan edhe dy bashkėfshatarė, njėri Tahsin Elezi nė Krujė dhe tjetri Ismail Bezhani
nė Gjirokastėr.
Me vendosjen e regjimit ēifligaro-borgjez tė Ahmet Zogut nė Fterrė vazhduan
tė sundojnė marrėdhėniet nė prodhim tė bazuara nė pronėn private. Ato kryesisht ishin marrėdhėnie tė tipit kapitalist, tė
gėrshetuara me marrėdhėniet e ekonomisė natyrale. Format klasore tė shfrytėzimit feudal nė kėtė periudhė nuk ekzistonin dhe
kjo pėrcaktohej nga mungesa e tokės brenda fshatit. Dega kryesore e ekonomisė ishte blegtoria dhe pas saj vinte bujqėsia.
Forcat prodhuese zhvilloheshin ngadalė. Mjetet e punės mbetėn gjithėnjė primitive - parmėnda e drurit.
Diferencimi ekonomik shkoi gradualisht duke u bėre mė i dukshėm,sepse njė pjesė
e fshatarėve shtuan t’ardhurat nėpėrmjet bujqėsisė, blegtorisė ose nėpunėsisė. Por fshati nė pėrgjithėsi nga ana ekonomike
ishte i prapambetur. Diferencimi ekonomok kishte shpure pak a shumė edhe nė diferncimin shoqėror, sidoqofte feudalė ose kapitalistė
nė Fterrė nuk ka patur. Klasat kryesore ishin fshatarėsia e varfėr dhe fshatarėsia e mesme. Shumica e fshatarėve me pėrpjekje
tė mėdha nuk siguronin dot as bukėn e gojės. Edhe ata pak elementė tė fshatit qė me kursimet e tyre nė vitet e fundit tė rregjimit
tė Zogut ose gjatė okupacionit arritėn tė blinin nga njė copė tokė nė Delvinė e gjetkė, nė tė vėrtetė nė pjėsėn mė tė madhe
e punonin vetė. Kuptohet se me ekzistencėn e klasave tė ndryshme ka ekzistuar dhe ėshtė zhvilluar dhe lufta e klasave e cila
mori njė zhvillim mė tė madh gjatė revolucionit popullor. Shtypja politike dhe varfėria e madhe qė sundonte gjatė regjimit
antipopullor tė Zogut, kishte bėrė qė populli i Fterrės tė ushqente urrejtje tė thellė pėr atė regjim skllavėrues.
Njė zhvillim tė mirė pėr fshatin pati edhe hapja e rrugės automobilistike Borsh-Fterrė-Kuē.
Pėrpjekjet pėr hapjen e kėsaj rruge filluan nga populli i krahinės sė Kurveleshit tė Poshtėm qysh nė vitin 1925. Nė vitin
1930 mundi tė vinte nė Fterrė makina e parė. Nė fakt kėsaj rruge i janė bėrė sabotime e zikzake tė mėdha nga konduktori (tekniku)
i caktuar nė atė kohė i quajtur Spiro Zbogo nga Dhėrmiu.
Populli i Fterrės okupacionin fashist italian e priti me urrejtjen mė tė madhe
dhe bile, tė gjithė burrat e kėtij fshati me tė marrė vesh se ushtritė italianė mė 7 prill po sulmonin bregdetin e Vlorės
qė tė zbarkonin nė Shqipėri, shkuan vullnetarisht nė drejtim tė Vlorės pėr tė luftuar. Ku arritėn afėr katundit Kuē xhandarėt
e post-komadės sė Kuēit i kthyen nga rruga duke u thėnė se ushtria fashiste italiane kishte zbarkuar nė tė gjithė portet e
Shqipėrisė dhe se rrezistenca kundėr tyre mori fund. Kėshtu ata u kthyen nė fshat tė pikėlluar nga kjo ngjarje e hidhur.
Ushtria fashiste italiane mbasi kishte zaptuar Shqipėrinė, mė 20 tetor 1940
sulmoi Greqinė, por brenda pak ditėve ushtria greke i detyroi ushtritė fashiste italiane tė tėrhiqeshin. . Duke menduar se
grekėt kishin pėr qėllim vetem tė luftonin fashizmin dhe nuk kishin qėllim tjetėr pėr aneksimin e krahinave tona, ardhjen
e ushtrisė greke disa nga fshatarėt tanė e pritėn mirė. Por ata qė mbanin mėnd mirė mizoritė e grekėve nė Fterrė nė vitin
1914, ishin shumė tė tronditur, sepse e dinin qė shovenistėt grekė ishin tė pabesė. Dhe me tė vėrtet grekėt posa erdhėn shprehėn
hapėt qėllimet e tyre okupuese, kėshtuqė gjithe populli filloi urrejtjen gati tė njėllojtė si pėr fashistėt italianė.
Nė nėntor 1940 Fterrėn e okupoi regjimenti i kavalerisė ndjekėse dhe regjimenti
48 i evzonėve, tė cilėt u pėrqėndruan nė Fterrė, deri sa u ēa fronti i Qafės sė Dėrrasės pėr nė Kuē, kėshtu mė vonė nė Fterrė
mbeti vetėm qėndra e mbrapavijės.. Furnizimi me ushqime mezi filloi t’u vinte mbas 15 ditėsh. Gjatė kėsaj kohe ushqimin
e merrnin nga populli i Fterrės. Bletėt dhe shpendėt i shfarrosėn mėnjėherė, bagėtinė e hollė i muarrėn me forcė, pastaj filluan
nga bagėtitė e trasha (gjedhėt). Kėto gjoja i blente komanda por me dhrami (momedhė grekė) tė ēvleftėsuara qė u mbetėn fshatarėve
si letra nė xhep. Mushkat qė kishte fshati i morėn pa asnjė shpėrblim. Ushtarėt prenė pemėt frutore dhe ullinjtė tė cilėt
i pėrdornin pėr dru zjarri dhe i digjnin pa kursim. Ushtritė greke shkatėrruan tė gjithė ekonominė e fshatit. Ushtria greke
i grabiti popullit tė Fterrės mbi 1000 krerė bagėti tė imta, mbi 100 gjedhė, mbi 30 kafshė ngarkese, mbi 500 zgjoj bletėsh,
shpendėt dhe bereqetin, dėmtuan gjithashtu mbi 1500 rrėnjė pemė frutore agrume e ullinj etj. Tė gjitha familjet nė fshat i
grumbulluan nė disa shtėpi me qėllim qė shtėpitė e tjera ti merrnin pėr ushtrnė. Edhe ashtu siē u grumbulluan nga dy tre familje
nė njė dhomė nuk i linin tė qetė se ushtarėt grekė tė uritur trokisnin te dera gjithė natėn pėr tė kėrkuar ushqime. Populli
kėtė e ka shprehur nė vargje:
“... Katėr muaj natė e ditė,
Kėrcet dera me dipshikė,
S’na zė gjumi asnjėēikė,
S’na lanė as bukė as kripė...”
U bėnė viktimė tė kėsaj lufte
dy bashkėfshatare nga bombardimet ajrore dhe artileria. Pėrveē kėtyre dy viktimave, u vranė mė vonė nga bombat e lėna nga
grekėt edhe 4 tė rinj. Nė prill tė vitit 1941 grekėrit u tėrhoqėn dhe vendin e okupuan pėrsėri fashistėt italianė.
Ėshtė pėr tu vėnė nė dukje se gjatė
okupimit nga ushtria greke ashtu edhe gjate okupimit fashist italain e nanzizmirt gjerman asnjė person nga fshati nuk u vu
nė shėrbim tė tyre kundėr interesave tė atdheut.
Fashizmi italian bashkė me nazizmim
gjerman okupuan greqinė dhe vende tė tjera tė Ballkanit. Kur me kėto okupime si dhe me shpalljen e luftės kundėr Bashkimit
Sovjetik u pa mė qartė qėllimi i tyre pėr okupimin e gjith Europės, atėhere urrejtja e popullit tė fshatit tonė pėr tā u shtua
mė shumė.
Menjėherė kur Partia me krijimin e saj hodhi parullėn pėr luftė kundėr okupatorit
pėr ēlirimin e vendit, populli i fshatit Fterrė ishte gati i gjithė pėr tu organizuar nė luftėn kundėr fashizmit. Kjo gatishmėri
e tė gjithė fshatarėve i dedikohej mė tepėr punės sė bėrė si nė formė individuale, ashtu dhe nė mbledhje tė veēanta dhe nė
grupe edukative tė organizuara nga ana e mėsuesit tė fshatit dėshmorit Hiqmet Dusha. Ai ishte revolucionar dhe me perspektivė
tė qartė nė rrugėn e vijėn e Partisė Koministe Shqiptare.
Heroi i Popullit Mustafa Matohiti nė muajin mars 1942 erdhi ilegalisht nė Fterrė,
nė shtėpinė e dėshmorit Hiqmet Dusha, ku biseduan gjerė e gjatė mbi situatėn e brendshme dhe tė jashtme dhe pėr organizimin
e luftės kundėr fashizmit italian. Nė kėtė takim Mustafai u informua nga Hiqmeti mbi punėn qė ishte bėrė nė fshat deri nė
kėtė kohė dhe gatishmėrinė e fshatarėve pėr tu organizuar nė luftė kundėr okipatorėve. Bile Hiqmeti kishte bėrė edhe mbledhje
tė fshehta me grupe fshatarėsh.
Me takime tė tjera tė bėra ilegalisht me dėshmorin Hiqmet Dusha, Komiteti Qarkor
i Gjirokastrės, kishte menduar qė nė Fterrė tė bėhej njė mbledhje mė tė gjithė popullin. Kėshtu
nė fillim tė muajit korrik 1942, nė Fterrė erdhėn tė deleguar nga Komiteti
Qarkor i Gjirokastrės, tė cilėt mbasi muar kontakt mė parė me Hiqmet Dushėn, u provokua njė mbledhje ditėn e nesėrme me tė
gjithė burrat qė ndodheshin nė fshat nė vendin e quajtur Kroi i Bedrinit nė fund tė fshatit. Nė mbledhje, Mbasi u pasqyrua
situata e jashtme dhe sidomos organizimi i luftės kundėr okupatorit, u pranua unanimisht organizimi i tyre pėr tu hedhur nė
luftė kundėr armikut.Nė kėtė mbledhje u caktua edhe ēeta vullnetare e fshatit me 25
vetė e udhėhequr nga Hiqmet Dusha dhe njė kėshill prej 5 vetash me kryetar Mehmet Ēallon. Pas Konferencės sė Pezės u riorganizua
Kėshilli Nacionalēlirimtar, duke u bėrė zgjedhje tė reja. Kjo mbledhje, nė tė cilėn u tregua njė unanimitet i tė gjithė fshatarėve,
u ēmua shumė nga tė deleguarit e Komitetit Qarkor tė Gjirokastrės dhe u pėrdor si shėmbėll i mirė nė fshtrat e tjera tė Kurveleshit.
Mė 11 nėntor 1942 postkomanda e Kuēit kishte arrestuar dy shokė komunistė nga
Kuēi. Pėr tė shpėtuar kėta, njėkohėsisht pėr tė zhdukur nga qendra e Kuēit post-komandėn dhe repartin e milicisė qė ndodheshin
atje, ēeta e Kuēit e pėrbėrė prej 50 vetash qė ndodhen nė fshat, sulmuan natėn post-komandėn, vranė brigadierin italian komandantin
e postės njėkohėsisht ēarmatosėn xhandarmėrinė e milicinė qė ndodheshin atje, duke liruar dhe dy komunistėt qe ishin arrestuar.
Kėshtu krahina e Kurveleshit tė Poshtėm, qysh nga kjo datė mbeti zonė e lirė. Puna e partisė nė kėtė zonė bėhej mė e organizuar,
njėkohėsisht kėshillat nacionalēlirimtare dhe ēetat e fshatit vepronin lirisht. Popullit tė Fterrės i takonte tė luante rolin
e avanpostit tė zonės sė lirė nga ana jugore e Kurveleshit, tė ndodhej nė gatishmėri
luftarake ditė e natė.
Ēeta vullnetare e Fterrės nė luftėn e Gjormit qė u bė nė nėntor 1942, u nis
pėr tė marrė pjesė nė luftime, por u kthye pėrsėri nė rrugė kur mbėrriti nė Kuē, pėr arsye se aksioni artje kishte marrė fund
dhe forcat fashiste ishin shpartalluar.
Nė kėtė kohė pėr Kurveleshin ishte akoma pengesė qendra e rrethit, e cila ndodhej
nė Gusmar, nėnprefektura me aparatin administrativ, komanda e xhandarmėria dhe e milicisė. Megjithėqė ata nuk vepronin fare
nė zonėn e Kurveleshit tė Poshtėm. Nga ana e partisė u shtrua ēėshtja pėr tė goditur edhe qendrat e nėnprefuktuarve, me qėllim
qė ti shpartallonin forcat e xhandarmėrisė dhe tė milicisė ashtu edhe aparatin administrativ dhe gjithe Kurveleshi tė mbetej
zonė e lirė. Mbasi u diskutua ēėshtja, u vendos qė mė datėn 27 nėntor 1942 tė bėhej rrethimi i forcave tė xhandarmėrisė dhe
tė milicisė qė ndodheshin atje. Tė grumbulluara menjėherė tė gjitha ēetat e fshatrave
dhe bashkė me to edhe njė pjesė e ēetės sė Fterrės, tė cilat mbasi bėnė rrethimin, mė datėn 28 nėntor 1942, forcat e xhandarmėrisė dhe te milicisė u detyruan tė largoheshin dhe kėshtu gjithe rrethi i Krveleshit mbeti zonė e lirė. Nė fillim tė muajit nėntor 1942, njė pjesė e ēetės sė Fterrės bashkė
me ēetėn “Hajredin Tremishti” shkoi nė Kurveleshin e Sipėrm dhe qėndroi atje 5-6 ditė, pėr tė pėrballuar njė operacion
qė mendonin tė bėnin ushtritė fashiste italiane.
Kėshtu lėvizja nacionalēlirimtare nė rrethin e Kurveleshit u forcua shumė dhe
venin e vinin tė deleguarit e paritisė tė qarkut tė Gjirokastrės dhe Vlorės, bėheshin mbledhje tė organizuara dhe tė lira,
filloi njė punė e rregullt edukative si nė fshatin e Fterrės, ashtu edhe nė fshatrat e tjera tė Kurveleshit. Nga ana tjetėr
Kėshilli nacionalēlirimtar u forcua shumė, sepse u krijua edhe kėshilli krahinor si organ mė i lartė qė drejtonte dhe i ndihmonte.
Mė 26 janar 1943 erdhi nė Fterrė ēeta “Hajredin Tremishti. Kėtu u bisedua
gjėrė e gjatė pėr tė sulmuar fashistėt italianė qė ndodheshin tė vendosura nė post-bllokun e Borshit. Edhe ēeta vullnetare
e Fterrės prej 30 vetash u tregua e gatshme qė sulmi tė bėhej. Kėshtu sulmi u bė natėn dhe vazhdoi deri nė mėngjezin e datės
27 janar 1943. Nė kėtė luftė Fterra la
dėshmorin e parė tė saj, djaloshin 17 vjeēar Fuat Mato, i cili mori, pjesė nė sulm pa pėlqimin e shokėve, me qėnėse ishte
i vogėl nė moshė.
Rreth gjestit tė tij heroik
u thurrėn shumė kėngė :
... E zeza natė e janarit,
Nė psotbllok plasi zjarri,
Kush u hodh nė flak i pari,
Djali i vogėl i Jasharit,
Fuati petrit i malit,
Ju ndez gjaku rrėnjėdalit...”
Nė varrim foli Hiqmet Dusha,
i cili u betua mbi varrin e tij se do t’ia merrnin hakun dhe bėri qė rinia e fshatit tė revoltohej dhe tė tregohej e
gatshme pėr tė marrė pjesė aktive nė luftė kundėr fashizmit italian. Nė varrimin e tij mori pjesė edhe sekretari i komitetit
te partisė tė krahinės sė Kurveleshit poetin dėshmor Memo Meto nga Kuēi, i cili ka shkruar pėr Fuatin edhe njė vjershė :
... Nė Ixuar u hap lufta atė
natė,
Dhe nė Fterrė ulėrima, njė mandatė,
Plot me lot e ulėrimė gjithė fshati,
Sillej trupi luftėtarit Fuat Mati.
...
Qė nga turma del njė grua me tumane,
Po del nėna e Fuatit njė spartane,
U flet shokėve dhe shoqeve krenare,
Siē e kanė zakon nėnat shqiptare.
Dhe u thotė: Pėr Fuatin mos vajtoni
Dhe pėr ngushėllim tek mua mos nxitoni,
Se si djalin tim Fuatin kėtė herė,
Fashizmi do tė na vrasė dhe tė tjerė.
Dhe mė tė vėrtetė nė luftimet
e mė vonėshme u vranė shumė e shumė tė tjerė. Mbas tre ditėsh erdhi nė Fterrė rinia e fshatrave tė Kurveleshit tė udhėhequr
nga dėshmori Birēe Sinemati nga Kuēi (Gėzimi) i cili mbi varrin e Fuatit mbajti njė fjalim tė zjarrtė, qė i ndezi flakė zėmrat
e rinisė tė krahinės sė Kurveleshit. Mbi varrin e Fuatit foli dhe vėllai i tij Turhan Mato, i cili mė vonė ra edhe vet dėshmor.
Rinia e Kurveleshit u betua mbi varrin e Fuatit se do tė organizohej nė ēeta partizane dhe se do t’ja merrte hakun Populli
i Fterrės nė kėtė kohė ishte i bashkuar dhe pa asnjė pėrēarje tė hapėt ose rrymė tjetėr politike nė fshat.
Nė muajin shkurt 1943 Fterra dėrgoi pėrfaqėsues nė mbledhjen qė u organizua
nė katundet Kuē e Progonat tė Kurveleshit pėr pajtimin e gjaqeve. Kėto mbledhje ishin organizuar nga Komiteti Qarkor i Gjirokstrės
dhe vendimet e marra patėn rėndėsi tė madhe, pse nuk u bė asnjė krim pėr hakmarrje gjatė gjithė kohės sė luftės.
Fashizmi italian, me qėllim qė tė godiste organizimin e luftės nacionalēlirimtare
nė Kurvelesh, vepronte me ēdo mjet, duke dėrguar spiunė tė fshehtė dhe njėkohėsisht filloi tė aktivizonte njerėz nga krerėt
e “ballit kombėtar”.
Nė muajin shkurt 1943 zbulimi italian dėrgoi nė Kurvelesh njė oficer tė Simit,
gjoja sikur ai ishte arratisur pėr t’u bashkuar me ēetat partizane. Shokėt e Kuēit kėtė e sollėn me vete nė shtėpinė
e dėshmorit Hiqmet Dusha. Mbasi italainėt pėrgatiteshin pėr tė bėrė njė operacion nė Kurveleshin e Poshtėm, donin tė zbulonin
forcat partizane qė ishin atje nė ēeta dhe tė mėsonin se ku i kishin bazat. Ky oficer mundi tė mėsonte gjendjen dhe pėrgatiti
njė letėr, tė cilėn ia dha njė fshatari nga Kuēi, qė ta postonte nė Himarė pėr njė qytet nė Itali qė nuk ekziztonte dhe qė
ajo letėr do tė binte menjėherė nė dorė tė zbulimit italian nė Vlorė. Po kjo letėr u kap nga ana e shokėve. Nė letėr thuhej:
“ Ndodhem karshi ishillit tė Korfuzit rreth 20 km nė thellėsi nga bregdeti. Kėtu ka portokalle dhe ullinj... mė poshtė
thoshte : “ Mė propozojnė tė fejohem me njė vajzė po unė nuk bindem. Megjithėkėtė, qė fejesa tė dalė me sukses mė duhen
2000 lireta tė cilat i pres tė mi dėrgoni sa mė parė”. Dmth se nė Kurvelesh kishte komunistė dhe pro fashistė dhe se
ai nuk bindej tė bashkohej me tė vėrtet me partizanėt dhe pėr tė kryer operacionin e Kurveleshit duheshin 2000 forca fashiste.
Spiuni i cili dinte tė gjitha bazat, njėkohėsisht njihte tė gjithė shokėt e lėvizjes dhe tė ēetave partizane, u ēarmatos dhe
njėkohėsisht u vendos ekzekutimi i tij.
Disa ditė mė vonė, nė fillim tė muajit mars 1943, erdhi nė Fterrė nga fshatrat
e Kurveleshit tė Sipėrm (Golem) eksponenti i ballit kombėtar pėr qarkun e Gjirokastrės Ismail Golemi. Nė kėtė kohė nė Fterrė
u ndodh rrastėsisht edhe komunisti Birēe Sinemati nga Kuēi. Nė njė mbledhje qė u bė nė fshat Ismail Golemi predikonte se fashizmi
italian nė kėtė kohė ishte i fortė dhe nuk duhej luftuar kundėr tij, pse do tė merrej mė qafė populli, si me vrasje, djegie,
persekutime etj dhe se nuk duhej vajtur kotė pas komunistėve. Nė kėtė mbledhje u demaskuan thėniet e tij nė mėnyrė tė vendosur
dhe tė gjithė burrat e fshatit pėrkrahėn vijėn e partisė dhe atė tė frontit nacionalēlirimtar. Ai tė nesėrmen u largua nė
drejtim tė Golemit pa patur asnjė rezultat nė misionin e tij qė i ishte ngarkuar nga fashizmi italian.
Nė muajin mars 1943 vijnė nė Ftėrrė nga Saranda Ismail Radovicka po ashtu edhe
Xhevdet Kofina nga Fterra, Ismail Radovicka paraqitet si i arratisur. Ismaili dhe Xhevdeti duke patur me vehte edhe Qemal
Mehmetin nga Fterra, shkojnė nė shtėpinė e Mehmet e Hiqmet Dushės pėr tė biseduar. Megjithėse ata kishėn mėsuar mbi gjendjen
e fshatit se qė tė gjithė pa pėrjashtim ishin tė lidhur me frontin nacionalēlirimtar, nė kėtė takim ata bėnė njė propozim
qė nė Fterrė tė krijohet edhe njė ēetė nacionaliste, por ky propozim nuk u pranua, sepse populli ishte bashkuar me frontin
nacionalēlirimtar.
Nė prill tė vitit 1943 italia fashiste pėrgatitej pėr tė kryer njė operacion
nė Kurveleshin e Poshtėm, mbasi kjo krahinė qė ishte ēliruar plotėsisht u kishte dalė jashtė kontrollit tė tyre 6 muaj mė
parė dhe i sillte njė dėm tė madh italisė fashiste. Ēeta vullnetare e Fterrės nė kėtė kohė e pagėzuar me emrin e dėshmorit
Fuat Mato, me gjithė burrat e fshatit qėndronte nė pozicione dhe ne vėzhgim nė fshatin e vjetėr tė Borshit dhe nė Bėrdė, mbasi
forcat italiane qė ishin pėrqėndruar nė Ixuar tė Borshit, mund tė sulmonin Fterrėn nė ēdo kohė dhe nuk duhej tė gjenin popullin
nė befasi.
Komanda e ushtrisė fashiste italiane nė pragun e operacionit, mė 12 prill 1943
hodhi fletushka (shpallje) me anėn e aviacionit duke ftuar popullin qė tė qėndronte i qetė nė fshatrat e tyre se ushtria fashiste
vinte nė Kurvelesh pėr ndjekjen e komunistėve dhe nuk do tė ngiste popullin, as qė do tė bėnte ndonjė dėm. Mė 13 prill 1943
ushtrua fashiste italiane organizoi njė sulm tė pėrgjithshėm e tė pabesė. Fterra u sulmua nga dy drejtine, njė kolonė vinte
nga mali dhe tjetra rrugės automobilistike nga Borshi. Si rezultat i kėtij operacioni u dogjėn mė shumė se 30 shtėpi, dmth
njė e treta e shtėpive tė fshatit. Disa fteriotė deri diku tė moshės sė kaluar u arrestuan dhe u muarrėn me vete nga okupatorėt
duke i kosideruar “rrebelė komunistė” dhe u shpunė nė kampin e pėrqėndrimit nė Vlorė. Ky operacion vandal zgjati
vetėm njė ditė dhe tė nesėrmen sitiuata u muar pėrsėri nė dorė nga ēetat partizane, kėshtu ushtrua fashiste u zhduk nga krahina
njė herė e pėrgjithmonė. Por nė kėtė rast ushtritė italiane e damkosėmn veten e tyre me njė njollė pabesie e turpi nė kėtė
operacion dhe popullin shtoi mė shumė urrejtjen kundėr tyre.
Mbas operacionit armiku dėrgoi nė Kurvelesh prefektin e Gjirokastrės Rasim
Babameton, agjentin kryesor tė tyre, i shoqėruar nga njė farė Riza Kardhiqi dhe trimi i tij, i cili kishte marrė me vete shuma
tė mėdha tė hollash pėr t’ua shpėrndarė personave qė ishin dėmtuar nga operacioni, sidomos atyre qė iu ishin djegur
shtapitė dhe kishin mbetur pa strehė. Nė kėtė rast ai donte tė dilte si mirėbėrės dhe tė zbuste popullin qė ishte revoltuar
pa masė dhe kishte fituar urrejtjen mė tė madhe kundėr fashizmit. Gjatė udhėtimit tė tij Rasim Babameto qė vinte nga rruga
e Borshit qėndroi nė katundin tonė nė Fterrė, pėr t’u gdhirė e njėkohėsisht tė bėnte mbledhje e tu fliste fshatarėve
pėr keqardhjen dhe tu afronte ndihmėn e derguar nga fashizmi nėpėrmjet tij.
Ishte data 19 maj 1943. Atė ditė nė Fterrė u ndodh rastėsisht edhe Mustafa
Matohiti, i cili duke u paraqitur si mėsues i fshatit Ēorraj sė bashku me Hiqmet Dushėn mėsues i fshatit Fterrė, shkuan qė
tė dy mbasdarke nė shtėpinė ku ishin mbledhur fshatarėt dhe prefekti. Mė parė dėrguan atje dy shokė aktivistė dhe i njoftojnė
burrat e fshatit qė ndodheshin nė mbledhje me prefektin, qė t’i prezantonin kėta si mėsues tė fshatrave qė pėrmėndėm,
njėkohėsisht asnjė nga fshatarėt tė mos ngrihej mė kėmbė kur tė shkonin ata. Dhe kėshtu ndoshi. Kėta tė dy shkuan atje dhe
u ulėn nė fund tė shtėpisė. Duke dėgjuar pallavrat e prefektit, i cili i quante komunistėt tė shitur te Moska, pėrēarės e
tradhėtarė e pa moral, Mustafai u ngrit dhe e goditi rėndė prefektin duke u thėne : ju jeni njerėz tė shitur te fashizmi e
pa moral dhe jo komunistėt. Ju po vini me tė hollat e fashizmit pėr tė gėnjyer popullin, ndėrsa komunistėt janė bij tė popullit
qė luftojnė pėr ēlirimin e atdheut. Kėshtu prefekti nuk gjeti asnjė mbėshtetje, por vetėm u demaskua publikisht pėrpara popullit.
Bile fshatarėt i thanė atė natė prefektit se operacioni nė krahinėn e Kurveleshit ishte kryer me dijeninė e tij si prefekt,
por ai tha se nuk e kishin pyetur sepse ushtritė fashiste pėr operacionin kishin ardhur nga Vlora, por ai pranoi se ishte
marrė aprovimi i tij dhe kishte dijeni tė plotė pėr operacionin qė kishin kryer ato ditė ushtritė fashiste italiane nė krahinėn
e Zagorisė.
Tė nesėrmen prefekti u nis e shkoi nė katundin Kuē, por e njėjta gjė i kishte
ndodhur edhe atje, duke mos gjetur asnjė mbėshtetje dhe u kthye e iku menjėherė pa i dalė nė krye misionit qė i ishte ngarkuar,
duke patur frikė se mos e rrihte populli i revoltuar dhe i mbushur plot me urrejtje tė madhe pėr fashizmim italian dhe bashkėpunėtorėt
e tij.
Pas operacionit tė prillit 1943 si refleks i presioneve tė armikut u shfaqėn
pikėpamje tė shtrembėra e tė dėmėshme pėr luftėn nacionalēlirimtare, tė cilat synonin nė rivendosjen e aparatit tė vjetėr,
por kėto u hodhėn poshtė nga populli si krejtėsisht tė pa pranueshme.
Ēeta vullnetare e Fterrės nė kėtė kohė ishte mobilizuar dhe rrinte nė gatishmėri
tė plotė nė ēdo ditė e nė ēdo natė qėndronte nė pozicione nė kufi me katundin Borsh pėr tė mbrojtur nga ndonjė e pa pritur
nga ushtria italiane, e cila ndodhej e dislokuar nė katundin Borsh e mund tė sulmonte nė ēdo kohė.
Ēeta vullnetare “Fuat Mato” e Fterrės, nė fillim tė muajit maj
1943, bashkė me ēetėn e Kuēit, u nis dhe shkoi nė Kurveleshin e Sipėrm nė Gusmar, prej andej zbritėn nė Vėrmik tė Vlorės pėr
tu ardhur nė ndihmė forcave partizane nė Vlorė dhe Mallakastėr, por prej andej me urdhėr u kthye pėrsėri nė fshat dhe qėndroi
atje nė gatishmėri tė plotė, sidomos nė drejtim tė katundit Borsh ku ndodheshin ushtritė fashiste italiane.
Nė fillim tė muajit gusht 1943 njė pjesė e ēetės vullnetare tė Fterrės sė bashku
me ata tė Kuēit shkuan nė Kurveleshin e sipėrm, Gusmar, Progonat, Golem, Zhulat e Fushėbardhė. Nga Fushėbardha pėr gjithė
natėn shkuan nė Vaun e Dafinės nė katundin Kalasė tė Delvinės, mbasi u informuan se atje tė nesėrmen do tė behej njė mbledhje
e Ballit Kombėtar me krerėt e tij. Komiteti Qarkor i Partisė tė Gjirokastrės urdhėroi qė ēetat tona tė ndodhėshin atje qysh
nė orėt e para tė mėngjezit. Me vajtjen e forcave tona dhe tė shokėve te partisė ( me ēetat ishte dhe sekretari i komitetit
tė partisė tė Kurveleshit Memo Meto) , me diskutimet dhe debatet qė u bėnė gjithė ditėn, mbledhja e organizuar nga ballistėt
dėshtoi plotėsisht dhe tė gjithė forcat qė ata patėn me vete, bile edhe njė kompani xhandarmėrie, u bashkua me forcat partizane,
ndėrsa eksponentėt e ballit kombėtar me nė krye Koēo Mukėn u larguan me turp pėr nė Delvinė dhe Gjirokastėr tė dėshpėruar
nė kulm se nuk patėn sukses nė kėtė mbledhje.
Deri nė muajin korrik 1943 nė fshatin Fterrė nuk kishte organizatė bazė (celulė)
partie, por komunistėt e kėtij fshati tė cilėt drejtonin tėrė aktivitetin e lėvizjes nacionalēlirimtare nė fshat, bėnin pjėsė
nė organizatėn e partisė (celulėn) nė Kuē. Kėshtu qė me urdhėr tė Komitetit Qarkor
tė Partisė Gjirokastėr, u vendos si pėr shumė fshatra tė Kurveleshit, edhe nė Fterrė tė krijohej organizata bazė e partisė
(celula).
Nė fund tė muajit korrik 1943 mbledhja
e organizatės bazė tė partisė (celulės) u bė pėr herė tė parė nė Fterrė nė shtėpinė e Shaban Mitės. Nė kėtė kohė kishte
katėr komunistė : Mehmet Dusha, Shaban Mita, Bilal Dusha dhe Eqerem Kofina. Si sekretar i organizatės bazė tė partisė (celulės)
u ngarkua Mehmet Dusha, i cili kryente edhe funksionet e komisarit tė ēetės vullnetare tė Fterrės.
Organizata bazė e partisė (celula) nė kėtė kohė udhėhiqtė jetėn politike tė
fshatit, organizonte aksione, mobilizonte ēetėn, bėntė alarmė, zhvillonte tema mbi situatėn politike, drejtonte hartimin dhe
shpėrndarjen e kominikatave, zhvillonte aktivitete nė terren dhe bashkėpunonte me organizatat e tjera tė Partisė dhe sidomos
me atė tė Kuēit.Roli i orgnizatės bazė tė partisė (celulės), nė kėtė kohė nė fshat njihej nga tė gjithė dhe nė mėnyrė tė pakundėrshtueshme.
Organizata bazė e partisė (celula ), nėpėrmjet kėshillit nacionalēlirimtar
dhe organizatave tė tjra antifashiste, mobilizonte tė gjithė fshatarėt pėr realizimin e detyrave luftarake, ekonomike e organizative
tė fshatit. Kjo organizatė drejtontė kėshillin nacionalēlirimtar tė fshatit qė luante roline tij si organ i vetėm i pushtetit
dhe tė kryente detyrat kryesore nė ndihmė tė luftės nacionalēlirimtare dhe detyra tė tjera pėr administrimin e vendit. Strehonte
forcat partizane dhe ndihmonte ato me ēdo mjet si me ushqime, veshėmbathje, etj. Kėshtu fshati u bė njė mbėshtetje e fuqishme
dhe e sigurtė pėr strehimin e sigurimin e forcave partizane qė vinin nga drejtime tė ndryshme.
Organizata bazė e partisė (celula) aktivizoi organizatėn e rinisė antifashiste
dhe mė vonė atė tė rinisė komuniste e cila nė fillim kishte njė numėr tė kufizuar anėtarėsh, mė vonė ajo u zgjerua dhe dha
njė ndihmė tė madhe ne kryerjen e detyrave qė i ngarkoheshin. Kjo organizatė vinte gjithėnjė duke u rritur. Ajo ishte krahu
i djathtė i organizatės bazė tė partisė (celulės) dhe luante nje rol tė rėndėsishėm nė jetėn e fshatit, e cila pėrveē detyrave
tė ngarkuara, organizonte edhe shfaqie tė ndryshme me karakter politik dhe patriotik. Organizata bazė e partisė (celula) nė
fshat kishte organizuar grupet edukative me aktivistėt dhe aktivistet mė tė mirė nė fshat., grupe tė cilat kryenin njė punė
tė madhe me banorėt e fshatit.
Gjatė muajit gusht 1943 nė Fterrė erdhėn njėri pas tjetrit pėrfaqėsuesit kryesorė
tė organizataės tradhėtare tė Ballit Kombėtar si nga Vlora, Gjirokastra dhe Tirana si Kudret Kokoshi, Skėnder Muēo, Azis Ēami,
Hysni Lepenica, Abdulla Rami, Zenel Gjoleka, Idriz Jazo etj. tė cilėt bėnin presion ideologjik e politik pėr ti tėrhequr fshatarėt
e Fterrės me vete. Nė kėtė muaj forca tė mėdha fashistė italianė kishin ardhur
nė katundin Borsh, ato bėnin presion se do tė kryenin njė operacion tė rėndė kundėr fshatarėve tanė. Kėtė e kishin pėrgatirur
me qėllim pėr panik qė populli tė frikėsohej e tė bashkohej me organizatėn tradhėtare tė Ballit Kombėtar. Nė kėtė situatė
tė gjithe forcat e ēetės vullnetare tė fshatit dhe tė gjithė burrat e tjerė qė ishin tė armatosur ndodheshin nė vijėn e frontit
nė Qafėn e Rrėmullės dhe nė Breg tė Borshit. Me ardhjen e kėtyre eksponentėve tė Ballit Kombėtar gjatė gjithė muajit ishte
e nevojshme nė tė gjithė rastet qė shokėt e partisė tė ktheheshin nga vija e frontit pėr nė fshat, pėr ti demaskuar kėta tė
Ballit Kombėtar dhe reaksionarė tė tjerė.
Diskutimet bėheshin me ta nė mbledhje tė hapta me popullin, megjithėqė ata
kėrkonin tė formoheshin komisione me pėrfaqėsues nga tė dy palėt dhe jo mbledhje publike. Por nė sajė tė punės edukative tė
organizatės bazė tė partisė(celulės) nė fshat i gjithė populli mbajti qėndrim tė drejtė dhe kėrkoi mbledhje tė hapura publike
dhe jashtu u bė. Nė kėto mbledhje nuk u pranuan thirrjet e pėrfaqėsuesve tė ballit kombėtar, por u demaskuan ata dhe manovrat
e tyre dhe nė fund tė ēdo mbledhje si pėrgjigje u tha atyre se po tė donin bashkim, tė shkriheshin forcat e tyre brenda forcave
partizane dhe tė luftonin edhe ata kundėr fashizmit italian nė vijėn e frontit. Ata nuk pranuan dhe mė nė fund u detyruan
tė largoheshin me turp nga fshati nė tė gjithė rastet, pa mundur tė tėrhiqnin me vete asnjė person. Bile populli iu tha atyre
se nuk kishin kohė tė bisedonin me ta, as tė ndiqnin pallavrat e tyre sepse dukej qartė qė ata, nuk mund tė luftonin kundėr
aleatėve tė tyre, fashistėve italianė.
Mė datėn 8 shtator 1943 shtabi i zonės sė parė operative dhe komiteti krahinor
i partisė, njoftojnė menjėherė sekretarin e organizatės bazė tė partisė(celulės) se Italia fashiste kishte kapitulluar, prandaj
tė gjitha forcat e ēetės vullnetare tė Fterrės e tė tjerė fshatarė qė ishin tė armatosur, tė niseshin mėnjėherė nė drejtim
tė Bregdetit, Himarė, Sukė -,Portopalermo dhe Piqeras-Sarandė pėr tė marrė nė dorėzim vendkomandat qė kishin patur italianė
nė atė zonė. Menjėherė nė mbremje u bė alarm dhe gati tė gjithė forcat prej 55 veta u nisėn nė drejtimin Himarė-Sukė- Portopalermo
dhe Piqeras-Sarandė, me urdhėrin e shtabit tė zonės sė parė operative, tė cilėt sė bashku me forcat tė tjera partizane morėn
nė dorėzim mė datėn 9 shtator 1943 tė gjitha pikat e caktuara.
Nė njė letėr qė dėrgonte nė fshat Zenel Gjoleka mė datėn 8 shtator 1943, bėnte
thirrje tė organizoheshin menjėherė nė Fterrė forca nė emėr tė Ballit Kombėtar dhe tė niseshi nė drejtim tė Delvinės mbasi
do tė merrnin nė dorėzim nga italianėt materialet dhe depot me armė e ushqime,
njėkohėsisht do tė krijohej aparati shtetėror nėn drejtimin e ballit kombėtar. Por kjo thirrje e ballit kombėtar nuk pati
pėrkrahje nga populli.
Ēeta e Fterrės dhe fshatarėt e tjerė qė u nisėm nė drejtimet qė u pėrmėndėn
mė sipėr morėn pjesė aktive pėr zbatimin e direktivave tė komitetit qarkor tė partisė Gjirokastėr dhe nė zbatimin e urdhėrit
tė shtabit tė zonės parė operative Vlorė-Gjirokastėr, pėr ēarmatimin e forcave fashiste italiane dhe marrjen nė dorėzim tė
depove qė ndodheshin nė Sarandė e gjetkė, pėr tėrheqin e sendeve ushqimore dhe tė materialeve tė tjera nga depot e Sarandės
dhe krijimin e bazave nė Krizė (Borsh), Fterrė e sidomos ajo e Kuēit qė ishte depua kryesore me tė gjithė llojet e materialeve.
Rreth datės 20 shtator 1943, forcat
gjermane me dy motoskafe erdhėn nga Korfuzi dhe tentuan tė zbarkonin nė portin e Sarandės, ku njė pjesė e tyre zbritėn nė
tokė. Ēeta vullnetare e Fterrės bashkė me forcat e tjera partizane hapėn zjarr dhe luftuan me ta ku mbetėn tė vrarė tre gjermanė
dhe u plagosėn dy tė tjerė, kurse 16 u zunė robėr dhe u dėrguan nė katundin Kuē.Njė pjesė e ēetės sė Fterrės qė ndodhej nė
Sukė-Portopalermo bashkė me forcat e tjera partizane hapėn zjarr me artileri kundėr njė autokollone qė vinte nga Vlora nė
drejtim tė Himarės. Autokollona nga kjo goditje u detyrua tė tėrhiqej pėrsėri nė drejtim tė Vlorės.
Mbas disa ditėsh, forca tė mėdha gjermane tė ardhura nga Greqia, sulmuan nė
drejtime tė ndryshme. Njė pjesė e ēetės vullnetare tė Fterrės u vendosėn bashkė me forcat e tjera partizane nė pozicione nė
Qafėn e Muzinės dhe atje armiku me forca tė mėdha duke pėrdorė avacionin dhe artilerinė mundi tė pėrparojė dhe tė okupojė
Qafėn e Muzinės dhe mandej, si okupuan dhe Sarandėn, u nisėn nė drejtim tė Qafės se Gjashtės, Shėnvasisė dhe Borshit. Ēeta
vullnetare e Fterrės bashkė me forcat e tjera partizane u tėrhoqėn duke luftuar dhe zuri pozicione nė Kalanė e Borshit. Atje
u bė njė qėndresė e fortė. Armiku dėrgoi forca tė mėdha nga ana e malit tė Konjakut ( Qafa e Frashėrit) nė drejtim tė Gostiles
dhe Qafė Rrėmullės tė malit tė Fterrės. Nė kėtė mėnyrė mė datėn 1 tetor 1943 ēeta e Fterrės bashkė me forcat e tjera partizane
u tėrhoqėn nga Kalaja e Borshit.
Nė kėtė situatė nė Fterrė mė 1 tetor 1943 u bė mbledhja e shtabit operativ
tė zonės Vlorė-Gjirokastėr dhe atje u vendos qė disa forca partizane dhe pjesa mė e madhe e ēetės sė Fterrės nėn drejtimin
e Mustafa Matohitit, tė bėntė rezistencė nė Bėrdė tė Fterrės, disa forca tė tjera tė ēetės sė Fterrės, sė bashku me disa forca
tė tjera u vendosėn qė tė rezistonin nė Qafėn e Rrėmullės e Gostile, ndėrsa ēeta “Koto Hoxhi” me shokun Temo Vasi
nė krye dhe bashkė me ta edhe ēeta territoriale e Kuēit tė vendoseshin nė Qafėn e Veize mbi Lug tė Fterrės.
Nė Bėrdė u vendos edhe njė top 75/13, i cili u vu nė veprim direkt nga shoku
Mustafa Matohiti. Artileria dhe zjarri i armikut mė 2 tetor 1943 shtoheshin vazhdimisht. Aeroplanet gjermanė bombardonin pozicionet
tona pa pushim dhe ushtritė naziste gjermane vazhdonin tė pėrtėritnin sulmet me forca tė shumfishuara derisa mė nė fund ata
ēanė frontin nga Qafa e Rrėmullės dhe mali i Gostiles. Forcat partizane dhe ēeta e Fterrės luftuan nė mal tė Gostiles nė Rrėmullė
dhe nė Bėrdė por nė mbrėmje u detyruan tė tėrhiqeshin nga kėto pozicione. Nė Bėrdė mbeti i vrarė edhe njė partizan nga katundi
Golem. Atė ditė nė mal tė Fterrės, kufi me malin e Golėmit nė pozicionin qė kishte zėnė dhe nė luftime tė ashpra me gjermanėt,
u vra komisari i ēetės “Koto Hoxhi”, shoku Temo Vasi dhe pesė vetė nga ēeta e Kuēit.
Mbasi ēeta e Fterrės dhe forca tė tjera partizane u tėrhoqėn nga Bėrda dhe
Qafae rrėmullės, fshatarėt morėn masa pėr tė tėrhequr nga shtėpitė ēfarė tė mundnin. Gra, fėmijė e pleq u larguan nga fshati
dhe u fshehėn nėpėr shpella, duke strehuar edhe partizanėt e sėmurė dhe tė plagosur. Fashistėt gjermanė posa pushtuan fshatin
dogjėn, prishėn e shkatėrruan ēdo gjė qė gjetėn pėrpara dhe me artileri dhe mitrolozė goditėn lartė pyjet e shkėmbinjtė, njėkohėsisht
grabitėn kafshėt,bagėtinė e gjithēka gjetėn. Nga banorėt e Fterrės gjatė kėtij operacioni u vra nga gjermanėt njė grua dhe u plagos djali i saj i vogėl.
Organizata bazė e partisė (celula) nė fshat,pas operacionit bėri mbledhjen
e saj dhe vazhdoi punėn pėr mobilizimin e masave, forcimin e kėshillit nacionalēlirimtar, organizatėn e rinisė, tė gruas dhe
tė frontit nacionalēlirimtar, nė luftė kundėr okupatorit tė ri,nazizmit gjerman dhe tradhėtarėve tė vendit, qė u bashkuan
hapėt me nazizmin gjerman.
Edhe nė kėtė situatė ēetės sė Fterrės i ra pėrsėri barra e rėndė pėr tė qėndruar
nė mėnyrė tė vazhdueshme nė drejtim tė fshatit Borsh se mos gjermanėt i zinin nė befasi nė fshat me qė ato ndodheshin tė dislokuara
nė katundin Borsh dhe mund tė vinin nė ēdo kohė nė fshat.
Nė muajin dhjetor 1943 sekretari i organizatės bazė tė partisė (celules) tė
fshatit, shoku Mehmet Dusha u largua definitivisht nga fshati mbasi u caktua nga partia komisar politik i batalionit “Dėshnica”
nė grupin e V-tė Pėrmet. Si sekretar i orgabizatės bazė (celulės) nė fshat, nė vend tė tij, pas operacionit tė dimrit u caktua
shoku Safet Memi.
Nga fundi i muajit dhjetor 1943 forcat e Ballit Kombėtar me ndihmėn e ushtrisė
naziste gjermane erdhėn nė Fterrė dhe kėrkonin qė tė mobilizonin fshatarėt dhe ti tėrhiqnin me vete. Organizata bazė e partisė
(celula) nė fshat paralizoi ēdo veprim tė tyre, mobilizoi fshatarėt dhe nuk lejoi tė kalonin nė anėn e tyre. Nė fillim tė
muajit janar 1944 u zhvillua operacioni i madh i gjerman i dimrit. Edhe kėtė operacion ēeta e Fterrės bashkė me forcat e tjera
partizane e priti me luftė, por mbasi ushtria naziste gjermane mundi tė hyjė nė fshat tė shoqėruar edhe nga bashibozukėt e
ballit kombėtar, prishėn pėrsėri fshatin, dogjėn, grabitėn dhe shkatėrruan ēdo gjė. Nė kėtė operacion u vranė nga gjermanėt
njė djalė i ri qė ishte duke ruajtur bagėtinė po ashtu edhe njė burrė e njė grua nė moshė tė kaluar.
Me udhėzimet e organizatės bazė (celulės) nė fshat,kundėr armikut u mbajt qėndrim
i vendosur luftarak dhe njėkohėsisht u strehuan e u fshehėn partizanėt e sėmurė dhe tė plagosur , u dhanė partizanėve ndihmė
tė pa kursyer, duke shfaqur nė kėtė mėnyrė solidaritetin e tyre.
Njė rast tipik ėshtė ai i plakut tė verbėr tė quajtur Shaqo Mita i cili pėr
tė fshehur partizanin e plagosur qė tė mos binte nė duart e ballistėve, kur kėta shkuan nė shtėpi, e paraqiti partizanin sikur
ishte gruaja e tij e sėmurė dhe kėshtu ballistėt nuk mundėn t’a diktonin. Mbasi ballistėt u larguan nga shtėpia e tij,
atė moment Shaqua e nxorri partizanin nga penxherja dhe e fshehu nė njė vend tė sigurtė. Mbasi e shpėtoi partizanin, plaku
mė vonė i ngriti njė kėngė ballistit qė e kontrolloi nė shtėpi, duke i thėne :
“... O Safet ore Safet,
O i shituri pėr jetė,
Pėr njė bukė e njė baqetė,
... O Safet Shehu more
Partizani nė qoshe
Tė plasėn syt e s’e pe...”
Forcat e Ballit Kombėtar, 8 familjet e fshatit tonė qė banonin nė mal nė kufi
me fshatin Tatzat, i shpėrngulėn me forcė prej andej dhe iu nisėn pėr nė fshat nėpėr njė borė tė madhe me familje e plaēka
ngarkuar, me qėllim qė kėta tė mos strehonin parizanėt gjatė dimrit ose edhe mė vonė nė rast se partizanėt do tė kalonin malit.
Ushtria gjermane dhe forcat mercenare tė Ballit Kombėtar u largaun nga fahati,
populli i Fterrės zbriti nga malet e shpellat dhe e gjeti fshatin tė shkatėrruar e tė djegur. Edhe ajo pak pasuri qė iu kishte
mbetur nga operacionet e mėparėshme u grabit nga nazistėt gjermanė dhe tradhėtarėt e vendit.
Pikėrisht nė kėtė situatė kaq tė rėndė forcohet edhe mė tepėr presioni ideologjik,
politik i organizatės tradhėtare tė Ballit Kombėtar e cila kishte pėr qėllim qė me ēdo kusht tė shkėpuste Fterrėn nga fronti
nacionalēlirimtar dhe ta pėrdortė kėtė si shėmbėll pėr tė pėrēarė edhe fshatrat e tjera tė zonės sė lirė tė Kurveleshit. Eksponentėt
e Ballit Kombėtar qė nga Zenel Gjoleka, Idriz Jazo etj, nuk lanė mjet pa pėrdorur pėr tja arritur kėtij qėllimi qė nga premtimet
demagogjike, njohjet personale, kėrcėnimet dhe ēdo metodė tjetėr kompromentuese. Ata synuan qė nė Fterrė tė bėnin me vete
persona tė moshuar me tė cilėt kishin njohje personale. Sidomos gjatė operacionit tė dimrit, u pėrpoqėn tė kompromentonin
e tė shfrytėzonin influencėn e tyre si dhe tė nėpunėsve qė kishin braktisur administratėn, intelektualėve dhe elementėve tė
tjerė, tė cilėt nuk kishin formuar plorėsisht bindjet nė fitoren e luftės nacionalēlirimtare ose qė paraqiteshin tė lėkundur
nė kėtė kohė.
Duke bėrė analizėn e ngjarjeve qė u zhvilluan gjatė dhe pas operacionit tė
dimrit 1943-1944 nė Fterrė, mund tė nxirren kėto konkluzione kryesore :
1.- Gjatė operacionit tė fėshitrė tė dimrit 1943-1944 ēeta e Fterrės u rezistoi
me armė nė dorė pushtuesve nazistė dhe bashibozukėve tė ballit bombėtar. Populli pėrkrahu me ēdo mjet luftėtarėt e lirisė
- partizanėt dhe ndau me ta kafshatėn e gojės. Populli u rezistoi sakrificave tė mėdha e vuajtjeve tė panumėrta dhe nuk u
dorėzua tek gjermanėt e ballistėt.
2.- Pėr shkak tė presionit tė fuqishėm ideologjik, politik, ekonomik e psikologjik
tė organizatės tradhėtare Ballit Kombėtar, sidomos te njė pjesė e nėpunėsve tė ish inteligjencės dhe pėr shkak tė mos kuptimit
si duhet tė politikės sė partisė, tė mungesės sė vendosmėrisė nė fitore etj, u krijua njė tronditje e pėrkohshme nė unitetin
e popullit tė Fterrės rreth frontit tacionalēlirimtar qė ishte pasojė e zhvillimit tė luftės sė klasave. Por kontradiktat
u zgjidhėn shpejt, pa kaluar nė vėlla-vrasje. Kjo i dedikohet punės sė madhe qė bėri organizata bazė e partisė (celula) nė
fshat, e ndihmuar nga komiteti i partisė pėr krahinėn dhe komiteti qarkor i partisė pėr Gjirokastrėn.
3.- Pas kėsaj ngjarje, e cila nuk vazhdoi veēse pak ditė, uniteti i popullit
tė fshatit tonė rreth frontit nacionalēlirimtar u forcua edhe mė shumė, gjė qė u vėrtetua nė operacionin e qershorit tė 1944
nė tė cilėn populli i Fterrės qėndroi i vendosur dhe i patundur gjer nė ēlirimin e plotė tė Shqipėrisė.
Sipas udhėzimeve te komitetit tė partisė pėr krahinėn e Kurveleshit nga muaji
janar 1943 nė Fterrė filloi marrja sistematike e lajmeve tė brendėshme e sidomos tė jashtmė qė merreshin nga njė radio me
bateri. Pėr kėtė punė, nėpėrmjet Hiqmet Dushės, ishte ngarkuar aktivisti i levizjes nacionalēlirimtare, Shaban Mita i cili
mė vonė ndihmohej edhe nga shoku Ismet Elezi. Mė vonė, sidomos nga gushti 1943 dhe mė pas ky aktivitet, nėn udhehėqin e organizatės
bazė tė partisė ( pas krijimit tė saj nė fshat) e sipas direktivave nga lartė u zgjerua edhe mė shumė si pėr ngjarjet e lajmet
edhe pėr dėrgimin e tyre nė Kuē nga ku shpėrndaheshin nė fshatrat e tjera dhe nė brigadat. Kjo punė nėn udheheqien e partisė
vazhdoi deri nė ēlirimin e plotė tė vendit. Veē kėsaj nė fshat ēdo ditė ( nė vend tė dukshėm) shpallej buletini i lajmeve
tė brendshme e tė jėshtme si pėr pėrparimin e ushtrisė sė kuqe nė frontin gjerman, ashtu edhe pėr sukseset e frocave partizane
mbi goditjet qė i bėheshin armikut, zgjerimi i territoreve tė ēliruara, shtimi i forcave partizane dhe krijimi i brigadave
tė reja partizane. Nė kėtė periudhė u aktivizuan tė gjithė organizatat shoqėrore si ajo e frontit nacionalēlirimtar dhe ajo
e rinisė. Nė kėtė kohė u krijua dhe u organizua edhe organizata e gruas.
Nė qershor 1944 u krye operacioni i madh i fundit i naziztėve gjermanė. Nė
kėtė kohė gjermanėt kishin sjellė forca tė shumta nga Greqia dhe pėrgatitėn njė operacion tė fortė kundėr krahinės sė Kurveleshit
me qėllim qė tė asgjėsonin tė gjitha forcat partizane. Ata filluan sulmin qė nė datėn 13 qershor 1944 nė Cepo duke avancuar
nga Zhulati nė drejtim tė Kaparjelit dhe Golemit, forcat e tjera nga Saranda nė drejtim tė Shėnvasilit. Mė datėn 16 qershor
ata duke pėrdorur tanke, artileri dhe aviacion, me luftime tė rrepta mundėn tė avancojnė nė drejtim tė Kalasė sė Borshit duke
kapur Qafėn e Frashėrit dhe katundet Tatzat e Zhulat dhe iu drejtuan Golemit e Kaparjelit. Ēeta e Fterrės dhe gjithė burrat
e tjerė qė ishin tė armatosur u mobilizuan vullnetarisht dhe u vendosėn sė bashku me forcat partizane tė Brigatės sė VI-tė
S dhe me ato tė grupit tė parė tė Kurveleshit nė pozicione si nė bregdet tė Borshit, nė Bėrdė dhe nė Qafė tė Rrėmullės.
Mė 17 qershor 1944 u zhvilluan luftime tė rrepta nė mal tė Gostiles dhe nė
Qafė tė Rrėmullės. Me sulme dhe kundėrsulme qe nga ora 14 gjer nė orėn 22 tė asaj dite. Luftimet vazhduan edhe mė datėn 18
qershor 1944. Gjithashtu edhe nė Bėrdė tė Fterrės gjithė ditėn pati luftime tė rrepta, pozicione kėto qė mbroheshin nga forcat
partizane dhe ēeta e Fterrės. Por mė datėn 18 qershor 1944 nė luftimet e bėra, armiku dukė pėrdorė tė gjithė llojet e armėve,
nė orėn 19 tė mbrėmjes mundi tė pėrparonte nė drejtim tė malit, duke zaptuar Qafėn e Rrėmullės dhe Bėrdėn. Atje mbetėn tė
plagosur (nė Gostile e Qafė Rrėmullė) tre partizanė tė grupit tė parė dhe nė Bėrda u vra njė partizan i grupit tė parė.
Ēeta e Fterrės mė datėn 18 qershor 1944 u tėrhoq nga pozicionet sė bashku me
forcat e tjera partizane dhe manovruan duke u fshehur e kaluar nė prapavijat gjermane. Nė kėtė operacion gjermanėt bėnė djegie
dhe plaēkitje dh dėmtime nė fshat. Nga ana e fshatarėve edhe pse ishin nė kondita tė vėshtira u tregua njė kujdes i madh pėr
partizanėt qė u fshehėn nėpėr pyje dhe shkėmbinj si gjatė luftimeve edhe pas; shumė partizanė i mbajtėn fshatarėt duke i furnizuar
me ushqime e me ēdo send qė u nevoitej. Gjatė gjithė kėtyre ditėve qė forcat partizane dhe ēeta e Fterrės qė ishin vendosur
nė pozicione dhe luftonin me armikun, gratė e Fterrės gjatė gjithe kėsaj kohe piqnin bukė, pėrgatitnin ushqime dhe ia dėrgonin
partizanėve.
Ėshte karakteristikė fakti se shtabi i grupit tė parė bashkė me disa forca
partizane tė kėtij grupi, mė datėn 19 qershor 1944 shkojnė tek njė familje nga Fterra qė banonte jashtė fshatit dhe kėrkojnė
5-6 krerė bagėti qė ti blejnė pėr ti ngrėnė. Nė kėtė rast, njė grua nga fshati ynė e quajtura Vele Gjoni qė u ndodh atje u
tha: “Shyqyr o djem qe shpėtuat nga ky operacion kaq i madh.Kėtu kam 25 krerė dhi,, i merrni ato, i hani dhe nuk dua
asnjė shpėrblim pėr to”. Ky gjest patriotik i gėzoi pa masė partizanėt dhe bėri qė tė harrojnė vuajtjet dhe lodhjet
e tyre qė kishin 7 ditė e netė nė luftime tė pandėrprera me gjemanėt, pa bukė, pa ujė dhe pa gjumė, tė lodhur e tė rraskapitur.
Mė datėn 24, disa thonė mė datėn 25, qershor ushtritė nazizte gjemane u larguan
definitivisht nga krahina e Kurveleshit dhe data 25 qershor 1942 shėnoi si pėr tė
gjithė krahinėn e Kurveleshit edhe pėr fshatin Fterrė ēlirimin njė herė e pėrgjithmonė nga pushtuesit naziztė gjermanė dhe
nga tradhėtarėt e vendit feudoborgjezia. Menjėherė tė gjithė banorėt e fshatit qė ishin larguar nga shtėpitė e tyre dhe
qė ishin fshehur nėpėr pyje, shpella e shkėmenj u kthyen nė fshat nė shtėpitė e tyre duke filluar prapė aktivitetin revolucionar
me moral tė lartė. Kėshtu organizata bazė e partisė (celula) , kėshilli nacionalēlirimtar, organizatat e tjera si ajo e frontit
nacionalēlirimtar, komanda e vendit, organizata e rinisė dhe e gruas nė fshat, funksiononin nė rregull dhe kryenin detyrat
e ngarkuara.
Mbas operacionit tė qershorit 1944, armiku nuk ishtė mė nė gjendje qė tė kryente
ndonjė operacion tjetėr, por u struk nėpėr qytete. Forcat armike, tė cilat mė 3 gusht 1944 u nisėn nga Borshi nė drejtim tė
Fterrės u detyruan tė ktheheshin pėrsėri nga kundėrsulmi i forcave tė Brigatės sė XII-tė S. Kėshtu forcat partizane e goditėn
armikun edhe nė strofkėn e tij tė fundit nė qytet, ai u detyrua tė tėrhiqej dhe nė muajin tetor 1944 u ēliruan tė gjitha qytetet
e Shqipėrisė sė jugut si Saranda, Delvina, Gjirokastra, Vlora, Berati etj. Gjatė muajit nėntor u ēliruan edhe ato tė veriut
dhe kėshtu mė 29 nėntor 1944 u ēlirua krejt Shqipėria.
Gjatė luftės nacionalēlirimtare pjesa mė e madhe e rinisė dhe tė tjerė qė ishin tė aftė pėr luftė, kishin marrė vullnetarisht pjesė nė ushtrinė nacionalēlirimtare,
si nė Brigatėn e I S, nė Brigatėn e VI S, nė Brigatėn e VIII S, nė Brigatėn e XIV S nė Brigatėn e XIX S dhe nė Brigatėn e
XX S.
Pjesėmarrėsit aktivė qė shkuan vullnetarisht nė radhėt e ushtrisė nacionalēlirimtare,
tė cilėt kanė qėne te inkuadruar nė brigata e batalione tė ndryshme kanė qėnė gjithėsej 38 dhe tre tė tjerė kanė marrė pjėsė
nė komandėn e vendit. Kėta janė :
1. Turhan Mato
Nė Brigatėn e I-rė S
2. Osman Memi
“ “ “
3. Azem Ēeli “ “
“
4. Shefqet Brinja “
“ “
5. Sadik Mehmeti “
“ “
6. Sami Kofina
“ “ “
7. Pasho Zhupa
“ “ “
8. Nafiz Bezhani “
“ “
9. Bektash Gėdo “
“ “
10. Bexhet Brinja “
“ “
11.Shaze N.Mita Nė Brigatėn e VI S
12. Sefto Gjoni
Nė Brigatėn e VIII S
13. Damo Gjoni
“ “ “
14.Fuat Brinja “ “
“
15. Nazmi Brinja “
“ “
16. Nevzat Brinja “
“ “
17. Mezan Shkurti “
“ “
18. Naxhi Zhupa “
“ “
19.
20. Lavdosh Zani “
“ “
21. Shuquri Sadikaj Nė brigatėn e XII S
22. Muhamet Malo “
“ “
23. Rufet Ruko
“ “
“
24. Razip Gjoni
Nė Brigatėn e XIV S
25. Bilal Dusha
Nė Brigatėn e XVI S
26. Mehmet Dusha Nė Brigatėn e XIX S
27. Levend Gjoni “
“ “
28. Azem Gjoni
“ “ “
29. Naxhe Mataj “
“ “
30.Ali Dukagjini Nė Brigatėn e
XX S
31. Hiqmet Dusha Batalioni “Aasim Zeneli”
32. Iljaz Kofina
“ “ “
33. Resul Mita “
“ “
34. Ahmet Haxhiu “
“ “
35. Mustehak Ēallo “
“ “
36. Malo Malo “
“ “
37. Lutfi Dusha
Batalioni i rinisė Kurveleshit
38. Fuat Mati Ēeta e Fterrės
39. Halil Mato Komanda e vendit
40. Remzi Braho Komanda e vendit
41. Dilaver Shkurti Komanda e vendit
Pjesa mė e madhe e partizanėve tė sipėrm kanė bėrė pjesė nė ēetėn vullnetare “Fuat Mato” tė Fterrės, tė cilėt nė kėtė ēetė u kalitėn si luftėtar tė
vendosur.Nga pjesėtarėt nė luftė nė pragun e ēlirimit 15 prej tyre morėn gradėn e oficerit dhe u dekoruan me urdhėra e medalje
tė ndryshme.
Nė luftime tė ndryshme me armiqtė nga Fterra ranė 5 dėshmorė :[i]
1.- Fuat Jashar Mato, bėnte pjesė
nė ēetėn e fshatit. U vra mė 27 janar 1943 nė sulmin e bėrė nė postbllokun e Borshit
kundėr italianėve. Fuati,megjithėse i ri nė moshė, kishte njė urrejtje tė madhe pėr fashizmin. Ai ishte i vendosur deri nė
fund pėr luftėn qė duhej bėrė kundėr armikut, kjo u vėrtetua edhe nga fakti, sepse ai pa pėlqimin e shokėve shkoi dhe mori
pjesė nė sulm.
2.- Hiqmet Iljaz Dusha, bėnte pjesė
nė Batalionin “Asim Zeneli”, u vra mė datėn 30 gusht 1943 nė sulmin
e bėrė kundėr italianėve qė ndodheshin tė vendosur nė Kalanė e Libohovės. Hiqmeti nė vitin 1940 mbaroi shkollėn Normale tė
Elbasanit. Aktivitetin revolucionar e kishte filluar qė nė bankat e shkollės nga viti 1938, kur pėr qėndrin antizogist, nė
kėtė vit, u pėrjashtua nga shkolla pėr tre muaj. Me ardhjen e Italisė fashiste mė 7 prill 1939
mori pjesė nė demostratat qė u bėnė nė luftė kundėr fashistėve italianė. Si mbaroi shkollėn Normale, nė shtator 1940
me kėrkesėn e tij u emrua mėsues nė vendlindjen e tij, me qėllim qė tė organizonte luftėn kundėr fashizmit.
Qė nė fillim ai vazhdoi njė aktivitet tė gjerė jo vetėm me bashkėfshatarėt
e tij dhe sidomos me rininė e fshatit, por edhe nė fshatrat fqinje si nė Borsh, Ēorraj, Kuē etj. Shtėpia e tij ishte qendėr
kryesore pėr aktivitetet revolucionare qysh nga fillimi i vitit 1942 deri nė ēlirim. Aty strehoheshin mė shumė shokėt e partisė
qė vinin nė fshat, njėkohėsisht grumbulloheshin materiale tė ndryshme tė partisė. Megjithėse Hiqmeti nė radhėt e partisė komuniste
Shqiptare u pranua me vonesė nė shkurt 1943, ai bėnte punėn e partisė qysh nga krijimi i saj. Bėnte mbledhje tė fshehta qysh
nė fillim tė vitit 1942, kishte krijuar grupe edukative. Rinia dhe burrat e fshatit kishin besim nė fjalėt e tij. Shtėpia
e familjes sė tij gjatė tėrė kohės sė luftės deri nė ēlirimin e vendit ka qėnė njė nga bazat mė me rėndėsi e lėvizjes. Fshati
nėn udhėheqin e tij ishte kompakt dhe i gatshėm pėr ēdo veprim kundėr fashizmit. Nė muajin qershor 1943 me krijimin e ēetės
“Toto Bolena” ai shkoi si komisar i kėsaj ēete dhe mė vonė, nė fillim tė muajit gusht 1943 nė batalionin “
Asim Zeneli”.
3.- Osman Hamdi Memi qė bėnte pjesė
nė Brigatėn e I-rė S. U vra mė 9 maj 1944 nė luftimė me forcat naziste gjermane
nė Gjinar tė Elbasanit. Osmani ka qėnė rritur jetim dhe nė gjėndje ekonomike shumė tė varfėr. Nė luftimet qe zhvillonte brigata
e I-rė S ky ishte shumė i vendosur dhe trim i dalluar.
4.- Turhan Jashar Mato. Bėnte pjesė
nė radhėt e Brigatės sė I-rė S. U plagos rėndė nė fund tė muajit prill 1944 nė luftimet me gjermanėt pėr ēlirimin e Pogradecit
dhe mė vonė vdiq mė 25 maj 1944 nė spitalin partizan tė Vlushes nė Skrapar. Turhani
ka qėnė nė gjendje ekonomike tė keqe, ishte futur shėrbėtor nė njė familje pėr tė vazhduar shkollėn e mesme. Aktivitetin revolucionar
e kishte filluar qysh nė bankat e shkollės nė Elbasan. Mė 1 maj 1943, nė prag tė provimeve, Turhani si i ri komunist, duke
iu pėrgjigjur thirrjes sė partisė , jo vetėn qė u arratis vetė nga shkolla normale por u dallua edhe pėr iniciativė e organizim
nė arratisjen e njė grupi tė madh tė rinjsh nga shkolla pėr tė shkar partizanė. Ai mori pjesė nė batalionin partizan tė Dumresė.
Me formimin e Brigatės sė I-rė S. nė gusht 1943 u inkuadrua vullnetarisht nė radhėt e kėsaj brigate. Ai shquhej si guximtar,
trim e komunist i vendosur nė vijėn e partisė, pėr triumfin e idealeve komuniste.
5.- Azem Ēeli bėntė pjesė nė Brigatėn
e I-rė S. U vra nė muajin maj 1944 nė pėrpjekje me ushtritė naziste gjermane nė
vendin e quajtur “Guri i Prerė”. Azemi ka qėnė shumė i varfėr dhe i rritur nė mjerime zbathur e zhveshur. Ne brigatė
ka qėnė i vendosur dhe trim i dalluar.
Pėrveē dėshmorėve, gjatė luftės nacionalēlirimtare nė pėrpjekje me armikun
janė plagosur: 1. Shuquri Sadikaj 2. Bilal Dusha 3. Sefto Gjoni 4. Naxhi Zhupa 5. Pasho Zhupa, qė bėnin pjesė nė repartet
e ndryshmė partizane.
Gjatė luftės nacionalēlirimtare ka punuar qysh nga janari i vitit 1943 nė fshat
Mehmet Dusha, i cili ne dhjetor tė vitit 1943 u ngarkua si komisar i batalionin “Dishnica”, mandej komisar i grupit
tė V-tė, komandant i grupit tė I-rė tė zonės sė parė operative Vlorė - Gjirokastėr dhe nė gusht tė vitit 1944 nė formimin
e brigatės XIX S. si zėvendėskomandant i kėsaj brigate.
Gjatė luftės nacionalēlirimtare kanė punuar edhe kėta shokė :
1.- Safet Memi, i cili qysh nė muajin gusht 1943 qė erdhi nė Fterrė u aktivizua
menjėherė. Pak mė vonė u pranua anėtar partie dhe mbas operacionit tė dimrit 1944 u ngarkua sekretar i organizatės bazė(celulės)
tė fshatit, funksion tė cilin e mbajti deri nė ēlirimin e plotė tė Shqipėrisė.
2.- Shaban Mita, i cili qysh nė vitin 1942 qė erdhi nė fshat u aktivizua sidomos
pėr pėrgatitjen e materialeve propagandistike. Nė fillim drejtoi rininė, e aktivizonte kėtė, bėnte punė edukative me ta dhe
kryente detyrat qė i ngarkoheshin nga partia.
3.- Bilal Dusha, qysh nė muajin dhjetor 1942 qė erdhi nė fshat u aktivizua
dhe kryente tė gjitha detyrat qė i ngarkoheshin nga partia. Nė prill 1944 shkoi vullnetar partizan nė grupin e I-rė tė zonės
sė I-rė operative, nė gusht 1944 nė brigatėn e XVI-tė S. me funksion zėvendės komisar kompanie deri nė ēlirimin e plotė tė
Shqipėrisė.
4.- Eqerem Kofina, u aktivizua nė fshat qysh nga viti 1942 dhe mė vonė si antar
partie punoi nė fshat duke kryer detyra tė ngarkuara deri nė ēlirimin e plotė tė Shqipėrisė..
Pėrveē shokėve komunistė qė u pėrmendėn mė lartė e qė drejtonin jetėn politike
tė fshatit, gjatė luftės, ėshtė pėr tu pėrmendur edhe Shuquri Sadiku, i cili si komandant i ēetės sė Fterrės ka udhėhequr
kėtė nė aksione tė ndryshme. Nė muajin gusht 1944 ai u inkuadrua nė Brigatėn e XII S. dhe u caktua komandant kompanie deri
nė ēlirimin e plotė tė Shqipėrisė.
Gjatė luftės u aktivizuan nė terren me punėra tė ndryshme dhe persona tė tjerė
tė organizatave tė ndryshme siē janė:
1. Dilaver Shkurti me rininė
2. Ismet Elezi me rininė
3. Rait Braho me rininė
4. Zonjė Kofina me rininė
5. Ballkėze Korkuti me rininė
6. Barjame Brinja me rininė
7. Sadete Mėrkuri me rininė
8. Hava B. Mita me gruan
9. Faro Shehe me gruan
10. Hanko Ēele me gruan
11.Gjulza Korkuti me gruan
12. Vahide Mato me gruan
13. Selime Dusha me gruan
Nė prag tė ēlirimit e mė vonė kanė qėnė tė dalluara pėr aktivitetin e tyre
edhe kėto gra:
14. Hava Ruke me gruan
15. Mejreme Dautaj me gruan
16. Tike Ēallo me gruan
17. Kamber Brinja aktivist i dalluar dhe pjesėmarrės nė luftė
18.- Halil Mato nė komandėn e vendit dhe nė kėshillin nacionalēlirimtar.
19. Lame Xhama nė kėshillin nacionalēlirimtar
20. Qazim Gjoni nė kėshillin naciomalēlirimtar
21. Ago Dusha nė kėshillin nacionalēlirimtar
22. Sherif Dusha nė kėshillin nacionalēlirimtar
23. Belul Brinja nė kėshillin nacionalēlirimtar
24. Shefqet Shkurti nė kėshillin nacionalēlirimtar
25. Zilfo Malo nė kėshillin nacionalēliriktar
Periudha e luftės nacionalēlirimtare
pėr fshatin Fterrė paraqet kėto karakteristika:
1.- Populli i Fterrės krah pėr krah me popujt e fshatrave tė tjera tė Kurveleshit,
qė me krijimin e Partisė Komuniste Shqiptare, simbas direktivave tė saj u bashkua rreth frontit nacionalēlirimtar, mori pjesė
aktive kundėr pushtuesve fashistė, ngriti nė njė shkallė mė tė lartė traditat e vjetra luftarake, tregoi patriotizėm tė flaktė
masiv. Ėshtė veēori e kėtij fshati qė pjesa dėrmuese e nėpunėsve dhe intelektualėve braktisėn me pėrbuzje aparatin shtypės
dhe u hodhėn nė anėn e popullit, me luftėn nacionalēlirimtare
2.- Pjesėmarrja masive e popullit nė luftė ishte rezultat i vijės sė drejtė
marksiste-leniniste tė Partisė Komuniste, tė ndjekur e tė zbatuar nė mėnyrė konseguente nga komiteti qarkor, nga komiteti
i krahinės dhe organizata bazė e partisė (celula) e fshatit. Partia gjatė kohės sė luftės ishte koka drejtuese, udhėheqėsia
dhe organizatorja e luftės sė popullit tė Fterrės. Asnjė grup tjetėr ose organizatė kriminale nuk arriti tė bėnte me vete
masat e popullit, megjithė pėrpjekjet e shumta sidomos tė Ballit Kombėtar.
3.- Nė kushtet e luftės nacionalēlirimtare u zhvillua dhe lufta klasore brenda
fshatit kundėr pikpamjeve tė gabuara. qėndrimeve oprtuniste e veprimeve tė personave tė caktuar, por merita historike e organizatės
sė partisė ishte se ajo diti tė zgjidhte kontradiktat pa kaluar nė vlla-vrasje qė pėrpiqej tė shkaktone Balli Kombėtar.
4.- Organizata e partisė krijoi dhe drejtoi levat e saj, tė cilat mobilizuan
masat nė luftė.
Njė rol i veēantė i pėrket rinisė, e cila qė nga fillimi dhe gjer nė fund u
tregua besnike e vijės sė partisė. Kjo i dedikohet punės sė madhe tė organizatės bazė tė partisė (celulės), rolit udhėheqės
tė saj.Organizata e partisė (celula) pati si rezervė dhe ndihmėse krysore organizatėn e rinisė komuniste dhe rinisė antifashiste
e cila pėrfsdhinte tėrė rininė e fshatit, djem e vajza. Rolin drejtues e luante rinia komuniste, e cila sipas direktivave
tė partisė e mobilizonte rininė dhe e hidhte nė aksione tė ndryshme. Rinia e Fterrės luante njė rol tė rėndėsishėm nė aktivitetet
e saj politike, kulturore, arsimore etj. pėr propagandimin e ideve tė partisė, pėr luftėn nacionalēlirimtare, jo vetėn brenda
fshatit, por edhe nė fshatra tė tjera tė Kurveleshit dhe tė Bregdetit.
Pėr vetė faktin se nė gjirin e rinisė kishte edhe ish nxėnės tė shkollave tė
mesme organizata vendosi tė vinte nė skenė dramėn “Lulja e Kujtimit”. Nė fakt kjo dramė u shfaq pas operacionit
tė qershorit 1944 nė fshat, nė Kuē nė fshatrat e Kurveleshit dhe deri nė gusht 1944 nė tė gjithė fshatrat e ēliruara tė bregdetit
dhe mė nė fund nė qytetin e ēliruar tė Sarandės. Ēfaqet e dramės luajtėn rol tė madh edukativ pėr rritjen e patriotizmit nė
masat e gjera tė fshatarėsisė.
Tė rinj nga Fterra u ngarkuan nga partia pėr tė ēelur shkollėn e fshatit, menjėherė
pas operacionit tė dimrit 1944 dhe pėrhapjen e shkollave nė fshatrat e gjera gjer nė krahinėn e Rrėzomės.
Qė nga prilli i vitit 1944 tre nga tė rinjtė bėnin pjesė nė komitetin e rinisė
tė krahinės sė Kurveleshit tė Poshtėm dhe mė vonė, gusht 1944, edhe nė komitetin e rinisė pėr rrethin e Kurveleshit.
Njė rol tė rėndėsishėm ka luajtur edhe mėsuesi revolucionar Hiqmet Dusha, i
cili e ktheu shkollėn e fshatit nė vatėr edukimi patriotik tė brezit tė ri, nė vatėr tė pėrhapjes sė ideve tė Partisė Komuniste
Shqiptare, duke propaganduar nė shkollė qė nė vitin 1942 pėr idetė e partisė, idetė e revolucionit tė tetorit, pėr 1 majin
si festė e klasės punėtore etj.
Ėshtė kuptimplotėė fakti qė nga fshati i Fetrrės me njė popullsi prej 600 frymė,
muarrėn pjesė me armė nė dorė nė repartėt partizane 40 veta pa pėrmendur kėtu ēetėn e
fshatit, burrat dhe gratė etj qė vepruan nė prapavijat e sigurta gjatė gjithė kohės sė luftės nacionalēlirimtare.
Direktivat e partisė komuniste Shqiptare dhe themeluesit tė saj shokut Enver
Hoxha, u bėnė forcė e madhe mobilizuese, qė shpuri nė fitoren historike tė 29 nėntorit 1944.
Nė kėtė dokument historik nuk mund tė bėhet asnjė ndryshim nga cilidoqoftė,
pėrveē komisionit tė caktuar qė e pėrpiloi.
K O M I S I O N I :
Anėtar
Anėtar
Anėtar
Kryetar i komisionit
Bilal Dusha Shaban Mita Safet
Memi
Mehmet Dusha
Anėtar
Anėtar
Anėtar
Anėtar
Ismet Elezi Eqerem Kofina Pasho Zhupa Shyqyri
Sadiku
Korrik 1971.